Sunday, November 29, 2009
Бүх оюутан залуустаа....
Манай багийн блогт зочилсон та бүхэнд баярлалаа. Орчуулсан лекцүүд бүгд зураггүй байгаа тул та бүхэн ТАТАХ хэсгээс татаж авч болно. Амжилт хүсье.
CHAPTER 11
Мэдээллийн технологи дахь хөрөнгө оруулалт ба бүтээмж
Мэдээллийн системтэй холбоотой нэг үндсэн асуудал бол уг системүүдийг нэвтрүүлсэнээр байгууллагад бизнесийн ашиг тусыг өгч чадаж байна уу гэсэн зүйл юм. Зарим мэдээллийн системийн төсөл маш том уналтыг авчирч болно. Энэ нь байгууллага төслийн бизнесийн үнэ цэнийг буруу үнэлэснээр эсвэл шинэ технологийн үр дүнд өөрчлөгдсөн бизнесийн процессийг удирдахад хүндрэл учирсанаас шалгаалдаг.
Өмнөх жишээн дээр HSBC Malaysia-ийн CIO Chu Hong Keong болон түүний баг энэ асуудлыг урьдчилан ойлгосон учир V-banking-ийн шинэ систем болон шинэ бизнесийн процессийн дүнд бий болох өөрчлөлтүүдийг даван туулахад бэлтгэн төрөл бүрийн үйл ажиллагаа явуулсан.
МЭДЭЭЛЛИЙН СИСТЕМИЙН БИЗНЕСИЙН ҮНЭ ЦЭНИЙГ ОЙЛГОХ НЬ
Системийн бизнесийн үнэ цэнийг ойлгохын өмнө аливаа байгууллагууд мэдээллийн системийн 2 төрлийн хөрөнгө оруулалтийг хийдэг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.
Тэдгээр нь:
Байгууллагын мэдээллийн системийн төсөл нь тусгай нэг обьектийг авч үзэх ба энэ нь 12-24 сарын хугацаанд нэвтэрдэг.
Байгууллага мэдээллийн технологийн дэд бүтэцдээ (IT infrastructure) хөрөнгө оруулалт хийх, энэ нь бүр илүү урт хугацааг хамардаг.
IT-ийн дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалт нь илүү өргөн хүрээний хөрөнгө оруулалт буюу бүх хэрэглэгчийн десктоп машинийг сүүлийн үеийн Windows үйлдлийн системийн хувилбараар шинэчлэх, байгууллагын серверийн тоог 2 дахин нэмэх, бүх телефон утсаа Voice over IP (VoIP) болгох зэргийг дурьдаж болно.
Бүх мэдээллийн технологийн хөрөнгө оруулалт нь(системийн төсөл ба дэд бүтэц) 2 замаар байгууллагад үнэ цэнийг бий болгож байдаг.
1. Хуучин бизнесийн процессийг сайжруулах эсвэл шинэ бизнесийн процессийг бий болгох. Эдгээрийн эцсийн үр дүн нь байгууллагын үр ашгийг өсгөх явдал юм.
2. Мэдээллийн систем нь менежментийн шийдвэр гаргалтыг дэмждэг бөгөөд илүү зөв шийдвэрийг хурдан хугацаанд гаргахтай холбоотой үнэ цэнэ юм.
Дээрх бизнесийн процесс болон шийдвэр гаргалт дахь сайжрал нь хоёулаа хөрөнгийг төсөвлөх уламжлалт аргаар хэмжигдэж болно.
Шинэ технологид түрүүлж хөрөнгө оруулагсад илүү ихийг төлдөг, мөн заримдаа амжилтгүй болох эрсдэлтэй их тулгардаг. Харин түүнийг эрт дагагсад илүү инноваци хийх боломжтой байдаг. Харин зарим тохиолдолд илүү боловсронгуй технологийн хөрөнгө оруулалт хийж буй компанийг эрт дагах боломжгүй бадаг. Жишээлбэл Dell, Wal-Mart гэх мэт том том компаниудийн хөрөнгө оруулалт үүнд орно.
Ихэвчлэн мэдээллийн технологийн маш том дэд бүтцүүд компанид олон жилийн турш маш чухал үүргийг хүлээж байдаг.
Аливаа систем нь байгууллагад маш их үнэ цэнийг өгч чаддаг, тэр бүү хэл заримийг нь уг байгууллага ч хүртэл анзаардаггүй. Хэдийгээр систем байгууллагын үр ашиг, бүтээмжийг дээшлүүлснээр ашиг тус нь гардаг ч зарим эсвэл бүх үнэ цэнэ нь хэрэглэгчдэд шууд хүрдэг байж болно. Жишээлбэл үнэ хямдрах, үйлчилгээ нь илүү найдвартай болох зэрэг. Гэвч менежментийн өнцгөөс харвал систем нэвтрүүлснээс бий болох ихэнх ашиг тус нь уг байгууллагад хадгалагддаг.
Санхүүгийн талаас харах системийн үнэ цэнэ нь ROI (return on investment) буюу хөрөнгө оруулалтын өгөөжтэй салшгүй холбоотой байдаг.
Traditional Capital Budgeting Models
Төслийн урт хугацааны хөрөнгө оруулалтын үнэ цэнийг хэмжихэд ашиглагддаг аргуудын нэг нь хөрөнгийг төсөвлөх загвар юм. Капиталийн олон төрлийн зардлуудын хувилбаруудаас нэгийг сонгоод шинжлэх процессийг хөрөнгийг төсөвлөх гэдэг.
Байгууллагын хөрөнгө оруулалт нь эдийн засгийн/economic/ ба эдийн засгийн бус/noneconomic/ байж болдог. Эдийн засгийн шинжтэй хөрөнгө оруулалтанд эрэлтийг бүрэн хангахын тулд үйлдвэрэлээ өргөжүүлэх капиталын төсөлд эсвэл зардлаа багасгахын тулд үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмжөө шинэчлэхэд хөрөнгө оруулах зэрэгтэй ижил төрлийн хөрөнгө оруулалт байж болно. Харин эдийн засгийн бус шинжтэй хөрөнгө оруулалтанд байгалийн бохирдлыг хянах төхөөрөмж, засгийн газрын дүрэм журманд нийцүүлэн хүний нөөцийн өгөгдлийн санг хөрвүүлэх, эсвэл ашгийн бус байдлаар олон нийтийн хэрэгцээг хангахад хийгдэх хөрөнгө оруулалт нь багтана.
Мэдээллийн систем нь урт хугацааны капиталийн хөрөнгө оруулалтын төсөлд тооцогддог.
Капиталын төслийг үнэлэхийн тулд хөрөнгө төсөвлөх 6 загварыг ашигладаг. Тэдгээр нь:
The payback method /эргэн төлөгдөх хугацааны арга/
The accounting rate of return on investment (ROI) /Хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн хувийг тооцох/
The net present value /Цэвэр өнөөгийн үнэ цэнэ/
The cost-benefit ratio /Зардал-ашиг тус харьцаа/
The profitability index /Ашигт байдлын индекс/
The internal rate of return (IRR) /Өгөөжийн дотоод хувь/
Хөрөнгө төсөвлөлтийн арга нь компаний орж, гарч буй бэлэн мөнгөний урсгалын хэмжээнээс хамаардаг. Капиталын төсөл нь бэлэн мөнгөний гадагшаа болон дотогшоо урсгалыг үүсгэдэг.
Капитал худалдан авснаараа хөрөнгө оруулалтын зардал нь бэлэн мөнгөний гадагшаа урсгалд шууд нөлөөлдөг. Дараагийн жилүүдэд нь хөрөнгө оруулалтын нөлөөгөөр үүсэх бэлэн мөнгөний нэмэлт гадагшаа урсгалууд мөн хөрөнгө оруулалтын нөлөөгөөр бий болох дотогшоо урсгалуудтай тэнцэнэ. Бэлэн мөнгөний дотогшоо урсгалууд нь борлуулалтын өсөлт, бүтээгдэхүүний сайжрал эсвэл үйлдвэрлэл, үйл ажиллагааны зардал багассаны үндсэнд бий болдог. Бэлэн мөнгөний дотогшоо урсгал болон гадагшаа урсгалын зөрүү нь хөрөнгө оруулалтын санхүүгийн үнэ цэнийг тооцоход хэрэглэгддэг. Бэлэн мөнгөний урсгал бий болсноороо хөрөнгө оруулалтын шийдвэр гаргах болон өөр өөр төслийг хооронд нь харьцуулах боломжтой болдог.
Санхүүгийн загвар нь зардал болон ашиг тус нь мэдэгдэж байгаа, боломжит бүх хувилбаруудыг таамагладаг. Зардал болон ашиг тус нь тодорхой хэмжүүрээр илэрхийлэгддэг бөгөөд ихэвчлэн мөнгөөр илэрхийлэгдэнэ. Маш олон нэгдмэл сонголтоос нэгийг сонгоход бодит байдалтай ховорхон таардаг. Хүснэгт 15-1- т системийн зарим нийтлэг зардал болон ашиг тусыг жагсаасан байна. Tangible benefits /Хэмжигдэх боломжтой ашиг тус/ нь мөнгөөр хэмжигдэх боломжтой ашиг тус юм. Intangible benefits /Хэмжигдэх боломжгүй ашиг тус/ нь хэрэглэгчийн үйлчилгээний үр ашиг эсвэл ажилчдын гүүдвил буюу шууд тооцоодох боломжгүй эсвэл бүр урт хугацааны дараа хэмжигдэж болохуйц ашиг тус юм.
САНХҮҮГИЙН ЗАГВАРЫН ХЯЗГААРЛАЛТУУД
Мэдээллийн системийн санхүүгийн шинжилгээний үед маш олон асуудлууд урган гарч ирдэг. Санхүүгийн загвар нь тэдгээрийн зардал, бий болсон ашиг тусын эрсдэл болон тодорхой бус байдлыг илэрхийлдэггүй. Зардал болон ашиг тус зэрэг үүсдэггүй. Зардал нь эхэлж үүсдэг бөгөөд хэмжигдэхүйц байна.
Мэдээлийн технологийн хөрөнгө оруулалт нь санхүүгийн загварт тусгай ач холбогдлыг шаарддаг гэдэгт итгэх хэд хэдэн шалтгаан бий. Уламжлалт капиталын төсөвлөлт нь үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж болон урт хугацааны хөрөнгө оруулалт болох цахилгаан үүсгэгч төхөөрөмж, телефон утасны сүлжээ зэрэгтэй хамаатай байсан. Эдгээр хөрөнгө оруулалт нь 1-с 25 жилийн туршид ашиглагддаг. Гэвч мэдээллийн систем илүү богино хугацаанд ашиглаггдаг учир үйлдвэрийн системээс өөр байдаг. Компьютерт суурилсан мэдээллийн системийн технологийн өөрчлөлтийн хурд маш их бөгөөд ихэнх системүүд 5-8 жилд хэрэгцээнээс гардаг. Тиймээс уг МТ-ийн хөрөнгө оруулалтын эргэн төлөгдөх хугацаа /Payback period/ маш богино, өгөөжийн хувь нь энгийн урт хугацаанд ашиглагддаг капиталын төслийнхөөс өндөр байх ёстой.
Жишээ: Шинэ нийлүүлэлтийн хэлхээний систем дэх Хөрөнгийн төсөвлөлт
Бодит бизнесийн жишээн дээр санхүүгийн загварыг харцгаая. “Heartland Stores” бол Америкийн хойд хэсгийн 8 мужид үйл ажиллагаагаа явуулдаг жижиглэнгийн худалдааны сүлжээ дэлгүүрийн компани юм. Уг компани нь 5 бүсэд хуваагдан байрладаг түгээлтийн төвүүдтэй, 377 дэлгүүртэй, дэлгүүр бүртэй 14000 өөр төрлийн бүтээгдэхүүний нөөцтэй. Компани нийлүүлэгчээс дэлгүүрүүд рүү явж буй барааны хөдөлгөөн болон худалдан авалтын удирдлагыг илүү сайжруулахын тулд хуучин мэдээллийн системээ сайжруулах шаардлагатай болсон. Уг хуучин системдээ шинэ програм болон техник хангамжийн модуль суулгахаар болсон. Хэдийгээр түгээлтийн төвийн агуулахад бараа байгаа боловч дэлгүүр дэх нөөц нь дууссан байх асуудал Heartland-ийн дэлгүүрүүдэд олон тохиолддог байсан.
Системийг нэвтрүүлсэнээр доорх зардлыг багасгана.
Удирдлага нь шинэ системийг агуулах дахь барааны тоог багасгаж, нөөцийн зардлыг бууруулна гэдэгт итгэж байсан. Учир нь системийг хэрэгжүүлсэнээр түгээлтийн төвийн гадна болон дотор захиалгын төлөв болон эд зүйлсийн урсгалыг хянах боломжтой болно.
Heartland-ийн хөдөлмөрийн зардлыг багасгана. Учир нь нийлүүлэгчээс түгээлтийн төв рүү болон түгээлтийн төвөөс дэлгүүрүүд лүү тээвэрлэж байгаа бараануудыг хянах, мөн нөөцийг зохицуулдаг байсан ажилчдын хэрэг байхгүй болно.
Харилцаа холбооны зардал буурна. Хэрэглэгчдэд үйлчлэх тасаг болон тээвэрлэлт, бараа хүлээн авалтын тасгынхан барааны тээвэрлэлтийг хянах, захиалгыг хянахад телефон утас хүлээн цагаа үрэх шаардлагагүй болно.
Тээвэрлэлтийн зардал багасна. Тээвэрлэлтийн хуваарь гарган, тээвэрлэлтийн талаарх мэдээлийг бүрэн хангаснаар зардлыг багасгана.
Хэрэв шинэ системийн төсөл батлагдвал 2005 оны 1-р сард нэвтрүүлэлт эхлэх бөгөөд 2006 оны 1-р сарын эхээр үйл ажиллагаанд орно.
Хэдийгээр систем нь Heartland Stores-ын хуучин МТ-ийн дэд бүтэц дээр суурьлах боловч шинэ нийлүүлэлтийн хэлхээний төлөвлөлт болон гүйцэтгэлийн програмтай хамт шинээр нэмэлт сервер компьютер, PC-үүд, өгөгдлийн сангийн програм, сүлжээний технологи худалдан авах шаардлагатай. Нийлүүлэгчээс түгээлтийн төв рүү, түгээлтийн төвөөс жижиглэнгийн дэлгүүрүүд лүү тээвэрлэгдэж буй бараа, эд зүйлсийг хянахын тулд шинэ радио долгионыг мэдрэх төхөөрөмж хэрэгтэй.
Хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн хувийг тооцох
Аливаа байгууллага өгөөжийн хангалттай хувийг олж авахын тулд капиталын хөрөнгө оруулалт хийдэг. Өгөөжийн хангалттай хурд нь зээлж авсан мөнгөний зардлаас хамаардаг. Гэвч бусад хүчин зүйлс нь тэнцэтгэлд ордог. Урт хугацаанд өгөөжийн хүссэн хурд нь зах зээл дахь капиталын зардалтай тэнцэх эсвэл түүнээс илүү гарах ёстой. Тэгэхгүй бол хэн ч танай компанид мөнгөө зээлдүүдэхгүй.
Хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн хувийг буюу (ROI)-г тооцохдоо хорогдол дахь хөрөнгө оруулалтаар бий болсон бэлэн мөнгөний дотоод урсгалыг тохируулдаг. Ингэснээрээ төслийн үр дүнд орж ирэх орлогын ойролцоо утгыг өгдөг.
ROI-ийг олохдоо эхлээд, дундаж цэвэр ашиг тусыг тооцоолох хэрэгтэй. Дундаж цэвэр ашиг тусыг тооцоолох томьёог доор үзүүлэв.
Цэвэр ашиг тусыг Анхны нийт хөрөнгө оруулалтанд хуваан ROI-ийг олдог. Томьёо нь:
Heartland Stores-ийн жишээн дээр хөрөнгө оруулалтын дундаж хурд нь 2.93% байсан.
ROI-ийн сул тал нь мөн л мөнгөний хугацааны үнэ цэнийг хэрэгсдэггүйд оршино. Ирээдүйн хадгаламж нь одоогийн хадгаламжин дахь мөнгөнөөс үнэ цэнэтэй байж чаддаггүй. Гэвч ROI-ийг тооцохдоо ирээдүйн ашиг тус болон зардлыг өнөөгийн үнэ рүү хөрвүүлэн тооцоолж болдог байна.
ЦЭВЭР ӨНӨӨГИЙН ҮНЭ ЦЭНЭ
Хөрөнгө оруулалтын төслийг үнэлэхдээ хөрөнгө оруулалтын зардал буюу (ихэвчлэн 0 жил дэх бэлэн мөнгөний гадагшаа урсгал)-ийг олон жилийн дараа бий болох цэвэр бэлэн мөнгөний дотогшоо урсгалтай харьцуулдаг. Гэвч энэ бэлэн мөнгөний энэ 2 өөр урсгалыг шууд харьцуулж болдоггүй. Учир нь мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ гэдэг зүйл байдаг. 2, 3 бүр 4 жилийн дараа авч буй мөнгө өнөөдөр авч буй мөнгө шиг үнэ цэнэтэй байж чаддаггүй. Ирээдүйд орж ирэх мөнгө нь тодорхой хувиар (ихэвчлэн хүүгийн хувь эсвэл капиталын зардлаар) буурах ёстой. Present value буюу өнөөгийн үнэ цэнэ гэдэг нь ирээдүйд орж ирэх мөнгөн урсгалыг өнөөгийн мөнгөний үнэ цэнэд хөрвүүлсэн утга юм. Энэ нь доорх томьёогоор бодогддог:
Иймд өнөөдрийн мөнгөөр хийгдсэн хөрөнгө оруулалтыг ирээдүйн хадгаламж эсвэл олсон мөнгөтэй харьцуулахдаа, ирээдүйн мөнгийг өнөөгийн мөнгө рүү бууруулсны үндсэн дээр хөрөнгө оруулалтын цэвэр өнөөгийн үнэ цэнийг тооцдог. Цэвэр өнөөгийн үнэ цэнэ нь хөрөнгө оруулалтын зардал, орлого, мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийг харуулах мөнгөний хэмжээ юм. Цэвэр өнөөгийн үнэ цэнийг доорх байдлаар тооцно:
Хүлээгдэж буй бэлэн мөнгөний урсгал - Анхны хөрөнгө оруулалтын зардал = Цэвэр өнөөгийн үнэ цэнэ
Heartland Stores-ийн жишээн дээр ашиг тусын урсгалын цэвэр үнэ цэнэ нь $21,625,709, байсан ба зардал нь (өнөөгийн мөнгө дэх) $11,467,350, өнөөгийн цэвэр үнэ цэнэ нь $10,158,359 байсан. Өөрөөр хэлбэл өнөөдрийн 21 сая долларын хөрөнгө оруулалтанд компани 10 сая доллараас илүүг олно гэсэн үг юм. Үүнийг харвал хөрөнгө оруулатын өгөөжийн хувь овоо сайн байна гэсэн үг юм.
Мэдээллийн системтэй холбоотой нэг үндсэн асуудал бол уг системүүдийг нэвтрүүлсэнээр байгууллагад бизнесийн ашиг тусыг өгч чадаж байна уу гэсэн зүйл юм. Зарим мэдээллийн системийн төсөл маш том уналтыг авчирч болно. Энэ нь байгууллага төслийн бизнесийн үнэ цэнийг буруу үнэлэснээр эсвэл шинэ технологийн үр дүнд өөрчлөгдсөн бизнесийн процессийг удирдахад хүндрэл учирсанаас шалгаалдаг.
Өмнөх жишээн дээр HSBC Malaysia-ийн CIO Chu Hong Keong болон түүний баг энэ асуудлыг урьдчилан ойлгосон учир V-banking-ийн шинэ систем болон шинэ бизнесийн процессийн дүнд бий болох өөрчлөлтүүдийг даван туулахад бэлтгэн төрөл бүрийн үйл ажиллагаа явуулсан.
МЭДЭЭЛЛИЙН СИСТЕМИЙН БИЗНЕСИЙН ҮНЭ ЦЭНИЙГ ОЙЛГОХ НЬ
Системийн бизнесийн үнэ цэнийг ойлгохын өмнө аливаа байгууллагууд мэдээллийн системийн 2 төрлийн хөрөнгө оруулалтийг хийдэг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.
Тэдгээр нь:
Байгууллагын мэдээллийн системийн төсөл нь тусгай нэг обьектийг авч үзэх ба энэ нь 12-24 сарын хугацаанд нэвтэрдэг.
Байгууллага мэдээллийн технологийн дэд бүтэцдээ (IT infrastructure) хөрөнгө оруулалт хийх, энэ нь бүр илүү урт хугацааг хамардаг.
IT-ийн дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалт нь илүү өргөн хүрээний хөрөнгө оруулалт буюу бүх хэрэглэгчийн десктоп машинийг сүүлийн үеийн Windows үйлдлийн системийн хувилбараар шинэчлэх, байгууллагын серверийн тоог 2 дахин нэмэх, бүх телефон утсаа Voice over IP (VoIP) болгох зэргийг дурьдаж болно.
Бүх мэдээллийн технологийн хөрөнгө оруулалт нь(системийн төсөл ба дэд бүтэц) 2 замаар байгууллагад үнэ цэнийг бий болгож байдаг.
1. Хуучин бизнесийн процессийг сайжруулах эсвэл шинэ бизнесийн процессийг бий болгох. Эдгээрийн эцсийн үр дүн нь байгууллагын үр ашгийг өсгөх явдал юм.
2. Мэдээллийн систем нь менежментийн шийдвэр гаргалтыг дэмждэг бөгөөд илүү зөв шийдвэрийг хурдан хугацаанд гаргахтай холбоотой үнэ цэнэ юм.
Дээрх бизнесийн процесс болон шийдвэр гаргалт дахь сайжрал нь хоёулаа хөрөнгийг төсөвлөх уламжлалт аргаар хэмжигдэж болно.
Шинэ технологид түрүүлж хөрөнгө оруулагсад илүү ихийг төлдөг, мөн заримдаа амжилтгүй болох эрсдэлтэй их тулгардаг. Харин түүнийг эрт дагагсад илүү инноваци хийх боломжтой байдаг. Харин зарим тохиолдолд илүү боловсронгуй технологийн хөрөнгө оруулалт хийж буй компанийг эрт дагах боломжгүй бадаг. Жишээлбэл Dell, Wal-Mart гэх мэт том том компаниудийн хөрөнгө оруулалт үүнд орно.
Ихэвчлэн мэдээллийн технологийн маш том дэд бүтцүүд компанид олон жилийн турш маш чухал үүргийг хүлээж байдаг.
Аливаа систем нь байгууллагад маш их үнэ цэнийг өгч чаддаг, тэр бүү хэл заримийг нь уг байгууллага ч хүртэл анзаардаггүй. Хэдийгээр систем байгууллагын үр ашиг, бүтээмжийг дээшлүүлснээр ашиг тус нь гардаг ч зарим эсвэл бүх үнэ цэнэ нь хэрэглэгчдэд шууд хүрдэг байж болно. Жишээлбэл үнэ хямдрах, үйлчилгээ нь илүү найдвартай болох зэрэг. Гэвч менежментийн өнцгөөс харвал систем нэвтрүүлснээс бий болох ихэнх ашиг тус нь уг байгууллагад хадгалагддаг.
Санхүүгийн талаас харах системийн үнэ цэнэ нь ROI (return on investment) буюу хөрөнгө оруулалтын өгөөжтэй салшгүй холбоотой байдаг.
Traditional Capital Budgeting Models
Төслийн урт хугацааны хөрөнгө оруулалтын үнэ цэнийг хэмжихэд ашиглагддаг аргуудын нэг нь хөрөнгийг төсөвлөх загвар юм. Капиталийн олон төрлийн зардлуудын хувилбаруудаас нэгийг сонгоод шинжлэх процессийг хөрөнгийг төсөвлөх гэдэг.
Байгууллагын хөрөнгө оруулалт нь эдийн засгийн/economic/ ба эдийн засгийн бус/noneconomic/ байж болдог. Эдийн засгийн шинжтэй хөрөнгө оруулалтанд эрэлтийг бүрэн хангахын тулд үйлдвэрэлээ өргөжүүлэх капиталын төсөлд эсвэл зардлаа багасгахын тулд үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмжөө шинэчлэхэд хөрөнгө оруулах зэрэгтэй ижил төрлийн хөрөнгө оруулалт байж болно. Харин эдийн засгийн бус шинжтэй хөрөнгө оруулалтанд байгалийн бохирдлыг хянах төхөөрөмж, засгийн газрын дүрэм журманд нийцүүлэн хүний нөөцийн өгөгдлийн санг хөрвүүлэх, эсвэл ашгийн бус байдлаар олон нийтийн хэрэгцээг хангахад хийгдэх хөрөнгө оруулалт нь багтана.
Мэдээллийн систем нь урт хугацааны капиталийн хөрөнгө оруулалтын төсөлд тооцогддог.
Капиталын төслийг үнэлэхийн тулд хөрөнгө төсөвлөх 6 загварыг ашигладаг. Тэдгээр нь:
The payback method /эргэн төлөгдөх хугацааны арга/
The accounting rate of return on investment (ROI) /Хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн хувийг тооцох/
The net present value /Цэвэр өнөөгийн үнэ цэнэ/
The cost-benefit ratio /Зардал-ашиг тус харьцаа/
The profitability index /Ашигт байдлын индекс/
The internal rate of return (IRR) /Өгөөжийн дотоод хувь/
Хөрөнгө төсөвлөлтийн арга нь компаний орж, гарч буй бэлэн мөнгөний урсгалын хэмжээнээс хамаардаг. Капиталын төсөл нь бэлэн мөнгөний гадагшаа болон дотогшоо урсгалыг үүсгэдэг.
Капитал худалдан авснаараа хөрөнгө оруулалтын зардал нь бэлэн мөнгөний гадагшаа урсгалд шууд нөлөөлдөг. Дараагийн жилүүдэд нь хөрөнгө оруулалтын нөлөөгөөр үүсэх бэлэн мөнгөний нэмэлт гадагшаа урсгалууд мөн хөрөнгө оруулалтын нөлөөгөөр бий болох дотогшоо урсгалуудтай тэнцэнэ. Бэлэн мөнгөний дотогшоо урсгалууд нь борлуулалтын өсөлт, бүтээгдэхүүний сайжрал эсвэл үйлдвэрлэл, үйл ажиллагааны зардал багассаны үндсэнд бий болдог. Бэлэн мөнгөний дотогшоо урсгал болон гадагшаа урсгалын зөрүү нь хөрөнгө оруулалтын санхүүгийн үнэ цэнийг тооцоход хэрэглэгддэг. Бэлэн мөнгөний урсгал бий болсноороо хөрөнгө оруулалтын шийдвэр гаргах болон өөр өөр төслийг хооронд нь харьцуулах боломжтой болдог.
Санхүүгийн загвар нь зардал болон ашиг тус нь мэдэгдэж байгаа, боломжит бүх хувилбаруудыг таамагладаг. Зардал болон ашиг тус нь тодорхой хэмжүүрээр илэрхийлэгддэг бөгөөд ихэвчлэн мөнгөөр илэрхийлэгдэнэ. Маш олон нэгдмэл сонголтоос нэгийг сонгоход бодит байдалтай ховорхон таардаг. Хүснэгт 15-1- т системийн зарим нийтлэг зардал болон ашиг тусыг жагсаасан байна. Tangible benefits /Хэмжигдэх боломжтой ашиг тус/ нь мөнгөөр хэмжигдэх боломжтой ашиг тус юм. Intangible benefits /Хэмжигдэх боломжгүй ашиг тус/ нь хэрэглэгчийн үйлчилгээний үр ашиг эсвэл ажилчдын гүүдвил буюу шууд тооцоодох боломжгүй эсвэл бүр урт хугацааны дараа хэмжигдэж болохуйц ашиг тус юм.
САНХҮҮГИЙН ЗАГВАРЫН ХЯЗГААРЛАЛТУУД
Мэдээллийн системийн санхүүгийн шинжилгээний үед маш олон асуудлууд урган гарч ирдэг. Санхүүгийн загвар нь тэдгээрийн зардал, бий болсон ашиг тусын эрсдэл болон тодорхой бус байдлыг илэрхийлдэггүй. Зардал болон ашиг тус зэрэг үүсдэггүй. Зардал нь эхэлж үүсдэг бөгөөд хэмжигдэхүйц байна.
Мэдээлийн технологийн хөрөнгө оруулалт нь санхүүгийн загварт тусгай ач холбогдлыг шаарддаг гэдэгт итгэх хэд хэдэн шалтгаан бий. Уламжлалт капиталын төсөвлөлт нь үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж болон урт хугацааны хөрөнгө оруулалт болох цахилгаан үүсгэгч төхөөрөмж, телефон утасны сүлжээ зэрэгтэй хамаатай байсан. Эдгээр хөрөнгө оруулалт нь 1-с 25 жилийн туршид ашиглагддаг. Гэвч мэдээллийн систем илүү богино хугацаанд ашиглаггдаг учир үйлдвэрийн системээс өөр байдаг. Компьютерт суурилсан мэдээллийн системийн технологийн өөрчлөлтийн хурд маш их бөгөөд ихэнх системүүд 5-8 жилд хэрэгцээнээс гардаг. Тиймээс уг МТ-ийн хөрөнгө оруулалтын эргэн төлөгдөх хугацаа /Payback period/ маш богино, өгөөжийн хувь нь энгийн урт хугацаанд ашиглагддаг капиталын төслийнхөөс өндөр байх ёстой.
Жишээ: Шинэ нийлүүлэлтийн хэлхээний систем дэх Хөрөнгийн төсөвлөлт
Бодит бизнесийн жишээн дээр санхүүгийн загварыг харцгаая. “Heartland Stores” бол Америкийн хойд хэсгийн 8 мужид үйл ажиллагаагаа явуулдаг жижиглэнгийн худалдааны сүлжээ дэлгүүрийн компани юм. Уг компани нь 5 бүсэд хуваагдан байрладаг түгээлтийн төвүүдтэй, 377 дэлгүүртэй, дэлгүүр бүртэй 14000 өөр төрлийн бүтээгдэхүүний нөөцтэй. Компани нийлүүлэгчээс дэлгүүрүүд рүү явж буй барааны хөдөлгөөн болон худалдан авалтын удирдлагыг илүү сайжруулахын тулд хуучин мэдээллийн системээ сайжруулах шаардлагатай болсон. Уг хуучин системдээ шинэ програм болон техник хангамжийн модуль суулгахаар болсон. Хэдийгээр түгээлтийн төвийн агуулахад бараа байгаа боловч дэлгүүр дэх нөөц нь дууссан байх асуудал Heartland-ийн дэлгүүрүүдэд олон тохиолддог байсан.
Системийг нэвтрүүлсэнээр доорх зардлыг багасгана.
Удирдлага нь шинэ системийг агуулах дахь барааны тоог багасгаж, нөөцийн зардлыг бууруулна гэдэгт итгэж байсан. Учир нь системийг хэрэгжүүлсэнээр түгээлтийн төвийн гадна болон дотор захиалгын төлөв болон эд зүйлсийн урсгалыг хянах боломжтой болно.
Heartland-ийн хөдөлмөрийн зардлыг багасгана. Учир нь нийлүүлэгчээс түгээлтийн төв рүү болон түгээлтийн төвөөс дэлгүүрүүд лүү тээвэрлэж байгаа бараануудыг хянах, мөн нөөцийг зохицуулдаг байсан ажилчдын хэрэг байхгүй болно.
Харилцаа холбооны зардал буурна. Хэрэглэгчдэд үйлчлэх тасаг болон тээвэрлэлт, бараа хүлээн авалтын тасгынхан барааны тээвэрлэлтийг хянах, захиалгыг хянахад телефон утас хүлээн цагаа үрэх шаардлагагүй болно.
Тээвэрлэлтийн зардал багасна. Тээвэрлэлтийн хуваарь гарган, тээвэрлэлтийн талаарх мэдээлийг бүрэн хангаснаар зардлыг багасгана.
Хэрэв шинэ системийн төсөл батлагдвал 2005 оны 1-р сард нэвтрүүлэлт эхлэх бөгөөд 2006 оны 1-р сарын эхээр үйл ажиллагаанд орно.
Хэдийгээр систем нь Heartland Stores-ын хуучин МТ-ийн дэд бүтэц дээр суурьлах боловч шинэ нийлүүлэлтийн хэлхээний төлөвлөлт болон гүйцэтгэлийн програмтай хамт шинээр нэмэлт сервер компьютер, PC-үүд, өгөгдлийн сангийн програм, сүлжээний технологи худалдан авах шаардлагатай. Нийлүүлэгчээс түгээлтийн төв рүү, түгээлтийн төвөөс жижиглэнгийн дэлгүүрүүд лүү тээвэрлэгдэж буй бараа, эд зүйлсийг хянахын тулд шинэ радио долгионыг мэдрэх төхөөрөмж хэрэгтэй.
Хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн хувийг тооцох
Аливаа байгууллага өгөөжийн хангалттай хувийг олж авахын тулд капиталын хөрөнгө оруулалт хийдэг. Өгөөжийн хангалттай хурд нь зээлж авсан мөнгөний зардлаас хамаардаг. Гэвч бусад хүчин зүйлс нь тэнцэтгэлд ордог. Урт хугацаанд өгөөжийн хүссэн хурд нь зах зээл дахь капиталын зардалтай тэнцэх эсвэл түүнээс илүү гарах ёстой. Тэгэхгүй бол хэн ч танай компанид мөнгөө зээлдүүдэхгүй.
Хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн хувийг буюу (ROI)-г тооцохдоо хорогдол дахь хөрөнгө оруулалтаар бий болсон бэлэн мөнгөний дотоод урсгалыг тохируулдаг. Ингэснээрээ төслийн үр дүнд орж ирэх орлогын ойролцоо утгыг өгдөг.
ROI-ийг олохдоо эхлээд, дундаж цэвэр ашиг тусыг тооцоолох хэрэгтэй. Дундаж цэвэр ашиг тусыг тооцоолох томьёог доор үзүүлэв.
Цэвэр ашиг тусыг Анхны нийт хөрөнгө оруулалтанд хуваан ROI-ийг олдог. Томьёо нь:
Heartland Stores-ийн жишээн дээр хөрөнгө оруулалтын дундаж хурд нь 2.93% байсан.
ROI-ийн сул тал нь мөн л мөнгөний хугацааны үнэ цэнийг хэрэгсдэггүйд оршино. Ирээдүйн хадгаламж нь одоогийн хадгаламжин дахь мөнгөнөөс үнэ цэнэтэй байж чаддаггүй. Гэвч ROI-ийг тооцохдоо ирээдүйн ашиг тус болон зардлыг өнөөгийн үнэ рүү хөрвүүлэн тооцоолж болдог байна.
ЦЭВЭР ӨНӨӨГИЙН ҮНЭ ЦЭНЭ
Хөрөнгө оруулалтын төслийг үнэлэхдээ хөрөнгө оруулалтын зардал буюу (ихэвчлэн 0 жил дэх бэлэн мөнгөний гадагшаа урсгал)-ийг олон жилийн дараа бий болох цэвэр бэлэн мөнгөний дотогшоо урсгалтай харьцуулдаг. Гэвч энэ бэлэн мөнгөний энэ 2 өөр урсгалыг шууд харьцуулж болдоггүй. Учир нь мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ гэдэг зүйл байдаг. 2, 3 бүр 4 жилийн дараа авч буй мөнгө өнөөдөр авч буй мөнгө шиг үнэ цэнэтэй байж чаддаггүй. Ирээдүйд орж ирэх мөнгө нь тодорхой хувиар (ихэвчлэн хүүгийн хувь эсвэл капиталын зардлаар) буурах ёстой. Present value буюу өнөөгийн үнэ цэнэ гэдэг нь ирээдүйд орж ирэх мөнгөн урсгалыг өнөөгийн мөнгөний үнэ цэнэд хөрвүүлсэн утга юм. Энэ нь доорх томьёогоор бодогддог:
Иймд өнөөдрийн мөнгөөр хийгдсэн хөрөнгө оруулалтыг ирээдүйн хадгаламж эсвэл олсон мөнгөтэй харьцуулахдаа, ирээдүйн мөнгийг өнөөгийн мөнгө рүү бууруулсны үндсэн дээр хөрөнгө оруулалтын цэвэр өнөөгийн үнэ цэнийг тооцдог. Цэвэр өнөөгийн үнэ цэнэ нь хөрөнгө оруулалтын зардал, орлого, мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийг харуулах мөнгөний хэмжээ юм. Цэвэр өнөөгийн үнэ цэнийг доорх байдлаар тооцно:
Хүлээгдэж буй бэлэн мөнгөний урсгал - Анхны хөрөнгө оруулалтын зардал = Цэвэр өнөөгийн үнэ цэнэ
Heartland Stores-ийн жишээн дээр ашиг тусын урсгалын цэвэр үнэ цэнэ нь $21,625,709, байсан ба зардал нь (өнөөгийн мөнгө дэх) $11,467,350, өнөөгийн цэвэр үнэ цэнэ нь $10,158,359 байсан. Өөрөөр хэлбэл өнөөдрийн 21 сая долларын хөрөнгө оруулалтанд компани 10 сая доллараас илүүг олно гэсэн үг юм. Үүнийг харвал хөрөнгө оруулатын өгөөжийн хувь овоо сайн байна гэсэн үг юм.
CHAPTER 8
Харилцаа холбоо, Сүлжээ ба Интернэт
• Байгууллагын өнөө үед ашиглаж буй сүлжээний дэд бүтэц, сүлжээний гол гол технологиудын онцлогийн талаар тайлбарлах
• Өгөгдөл дамжуулах сонголт, сүлжээний төрөл, сүлжээний үйлчилгээний талаар үнэлэх
• Байгууллагын мэдээллийн технологийн дэд бүтцэд нөлөөлөх Интернэт болон World Wide Web –н гүйцэтгэх үүргийг үнэлэх
• Харилцаа холбоо болон электрон бизнест ашиглагдах хамгийн чухал хэрэгсэлийг тогтоох
• Сүлжээ, Интернэт, удирдлагын шийдлээс гарах шаардлагыг тогтоох, тайлбарлах
Okanagan-Skaha School District кэйс
Шаардлага: Хуучирсан сүлжээний орчин, ажиллагааны өндөр зардал, 19-н сургуулийн 8000 сурагчдад үйлчлэх муу үйлчилгээ
Шийдэл: дуут болон өгөгдлийн урсгалыг зохицуулах TCP/IP сүлжээний орчинг суурилуулах, багш нарт зориулсан дотоод сүлжээг дэмжих
Ширээний компьютерүүдийн үйлдлийн систем, техник хангамжийг стандартжуулах
Бизнесын болон үйлчилгээний зорилгодоо хүрэхийн тулд интернэт дээр суурилсан сүлжээний технологийг ашиглахын чухалыг харуулсан
ӨНӨӨГИЙН БИЗНЕСЫН ОРЧИН ДАХЬ ХАРИЛЦАА ХОЛБОО, СҮЛЖЭЭ
• Сүлжээ болон харилцаа холбооны хувьсал нь интернэт дээр суурилсан технологиос хамааралтай
• Өдөрт 1 трилëион зурвас мессэнжэрээр илгээгддэг
• 4 трилëион имэйл өдөрт илгээгддэг
• 65 сая дууг татаж авдаг
• Ойролцоогоор 3.9 трилëион зураг интернэтээр дамжуулан илгээгддэг
• Америкт $769 трилëион долларыг харилцаа холбооны тоног төхөөрөмж үйлилгээнд зарцуулсан
• Өнөөдөр сүлжээ болон интернэт нь бизнес хийх гэдэг ойлголттой утга адил болоод байгаа.
Бизнесын Харилцаа Холбооны орчин
• Харилцаа холбооны орчин нь текст, дуу, видео зургийг илгээх харилцааны сувагтай холбогдох боломжийг өгдөг.
• Том хэмжээний компаний сүлжээний дэд бүтэц нь олон тооны өөр өөр төрлийн сүлжээнүүдээс тогтдог.
• Эдгээр өөр төрлийн сүлжээнүүд нь Интернэт үйлчилгээ нийлүүлэгч байгууллагаар дамжиж байдаг.
Сүлжээ, харилцаа холбооны хандлага
Харилцаа холбооны үндсэн дараах 7-н хандлага байдаг:
1. Хурдацтай явж буй технологийн шинэчлэл нь шинэ техник хангамжийн төхөөрөмжтэй болох, бизнесèéн харилцааны шинэ гарцтай болоход нөлөөлсөн.
2. Харилцаа холбооны энэхүү байдал өрсөлдөөнèéг идэвхижүүлж олон сонголтыг бий болгосон.
3. Телефон, кабелийн телевиз, интернэт, сансарын холбоо зэргийн хоорондох ялгаа нь арилж эхэлсэн.
4. Дуу, видео, өгөгдлийн харилцаа холбоондох Интернэт технологийн нөлөө өсөн нэмэгдэж байна
5. Өрх гэр, албан байгууллагуудын дунд өндөр хурдтай өргөн зурвасын холболт улам бүр өсөж байна
6. Утасгүй телефон, утасгүй компьютерийн сүлжээ, гар утасны интернэт төхөөрөмжийн хөгжлийн хурд улам өсөж байна
7. Харилцаа холбооны бараа үйлчилгээний хүрээ өсөж байна
Харилцаа холбоо, Интернэтèéн бизнесèéн ач холбогдол:
Харилцаа холбоо, Интернэт ашигласны бизнесèéн ач холбогдол:
I. Ажил хэрэг хөтлөх зардал багасдаг
II. Үйл ажиллагааны зардал багасдаг
III. Хурдан шуурхай ажиллах боломжтой болно
IV. Удирдлагын шийдвэрийн чанар дээшилнэ
V. Газар нутгийн байршлаас хамаарсан саад багасна
VI. Байгууллага интернэтэд холбогдсоноор бизнесèéн сүлжээ, харилцаа холбоонд маш их хэрэгтэй.
ОРЧИН ҮЕИЙН СҮЛЖЭЭНИЙ ДЭД БҮТЭЦ
Сүлжээ ба байгууллагын дэд бүтэц
• Сүлжээ нь 2 ба түүнээс дээш компьютерийн холболтоос бүрдэнэ.
• Сүлжээн дэх компьютер бүр сүлжээний интерфэйс карт (NIC) гэдэг сүлжээний интерфэйс төхөөрөмжийг агуулдаг.
• Гар утас, дотоод сүлжээ гэх мэт сүлжээний бүрэлдэхүүнүүдийг холбох сүлжээний арга хэрэгсэл нь телефоны утас, коàксàль кабель эсвэл радио дохио байж болно.
• Сүлжээний үйлдлийн систем (NOS) нь сүлжээний эх үүсвэрийг хуваарилах, сүлжээгээр явж буй урсгалыг зохион байгуулж чиглүүлдэг.
• Сүлжээ нь мөн switch эсвэл hub-аас тогтдог. Энэ нь компьютерүүдийг холбох холболтын цэг болдог.
• Hubs нь сүлжээний бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг холбодог маш энгийн төхөөрөмж.
• Switch нь hub-аас илүү ухаалаг төхөөрөмж бөгөөд тодорхой зайд хүргэх өгөгдлийг шүүж илгээдэг. Switch-ийг тусдаа нэг сүлжээнд ашигладаг.
• Router нь өөр өөр сүлжээгээр өгөгдлийг чиглүүлэх, илгээгдсэн зурвас зөв хаягруугаа явж байгааг хянаж байдаг харилцаа холбооны онцгой процессор.
Цахим сүлжээний технологийн түлхүүр
• Клиент/Сервер тооцоолуур
• Packet Switching
• TCP/IP ба холболт
Клиент/Сервер тооцоолуур:
• Клиент/Сервер тооцоолуур нь хуваарилагдсан тооцоолуурын загвар бөгөөд боловсруулалтын ихэнх хүч нь жижиг, үнэтэй биш клиент компьютер дотор байрлаж, хийгдэж байдаг.
• Клиентүүд нь өөр хоорондоо сүлжээний сервер компьютерээр хянагддаг сүлжээгээр холбогдсон.
• Сервер нь сүлжээ дамжуулах дүрмээр тохируулга хийж, клиент болгонд хаяглалтыг өгдөг. Энэхүү хаягаар нь бусад нь түүнийг сүлжээн дотороос олох боломжтой болдог.
Packet Switching:
• packet-switch сүлжээнд зурвасууд packet хэмээн нэрлэгддэг өгөгдлийн жижиг багцад задардаг.
• Эдгээр packet нь өөр өөр холбооны замаар илгээгдэж хүрэх газраа очсоны дараа эргээд цуглуулагддаг.
• Packet switch нь сүлжээний хүчин чадлыг илүү ашигтайгаар ашиглах боломжийг өгдөг.
• Packets нь багцыг яг зөв хаягруу нь чиглүүлэх, өгөгдлийн илгээгдэх явцад гарах алдааг шалгах зэрэг мэдээллийг агуулдаг.
TCP/IP ба Холболт:
• TCP/IP гэдэг нь Интернэт болон интернэтèéн бүхий л төхөөрөмжүүдэд ашиглагддаг харилцаа холбооны протокол юм.
• TCP/IP нь цахим зурвасыг packet (багц) болгон хуваах, тэдгээрийг зохих хаягруу нь чиглүүлэх, тэгээд хоорондоо уялдаа холбоо бүхий зурвас болгон жагсаах зэрэг үйлдлүүдийг зохицуулдаг.
• TCP/IP нь TCP болон IP гэсэн протоколуудыг ашигладаг.
Дамжуулалт Хянах Протокол (TCP):
• Компьютерүүдын хооронд илгээгдэх өгөгдлийн хөдөлгөөнийг зохион байгуулдаг
• Компьютерүүдын хооронд холболтыг үүсгэх, packet(багц)-ын дамжуулалтыг дараалалд оруулах, илгээгдсэн packet-г хүлээн авах зэрэг үйлдлүүдийг хийдэг
Интернэт Протокол (IP):
• Packet-ийн дамжуулалтыг хариуцдаг
• Packet-ийн илгээгдэх явцын угсралт болон задаргааг хамардаг
Дамжуулалтын физик арга хэрэгсэл
Сүлжээнд өөр өөр төрлийн дамжуулалтын физик хэрэгслүүдийг ашигладаг. Үүнд :
• Мушгиа утас
• Коаксаль кабель
• Шилэн кабель
• Утасгүй дамжуулалт
Сүлжээний төрөл
Өргөн зурвасын Сүлжээний үйлчилгээ ба Технологи
Өндөр хурдтайгаар интернэтэд холбогдох хэрэгцээтэй байгаа компаниудад хэд хэдэн сүлжээний үйлчилгээ, технологийг ашиглах боломж байгаа.
• Хүрээ нэвтрүүлэлт: Өгөгдлийг өндөр хурдтайгаар хүрээрүү илгээдэг.
• Асинхрон дамжуулах арга (ATM): Өндөр хурдтай дамжуулалт хийхийн тулд өгөгдлийг 53 байтын үүрт багцлана; Ижил сүлжээнд өгөгдөл, дүрст, дуут мэдээллийг дамжуулах чадвартай
• Тоон сүлжээнүүдийн иж бүрэн үйлчилгээнүүд (ISDN): Дуу авиа, өгөгдөл, дүрс бичлэгийн үйлчилгээг нэгтгэх боломжтой диал-ап сүлжээний холболтын стандарт
• Хэрэглэгчийн тоон шугам (DSL): Зэс утсаар өндөр багтаамж бүхий дамжуулалт хийх технологиуд
• Кабель модем: Олон хэрэглэгч хамтран ашигладаг кабель TV шугамаар өндөр хурдтай дамжуулалт хийх үйлчилгээ
• T шугамууд: Өгөгдлийн өндөр хурдтай, хамгаалагдсан дамжуулалт болон интернэт холболт хийх байнгын холболттой (dedicated line) шугам
ИНТЕРНЭТ
Техник талаасаа Интернэт гэдэг нь дэлхий нийтийн мэдээллийн систем бөгөөд дараах гурван онцгой шинжээр тодорхойлогдоно. Үүнд:
• Интернэт протокол дээр суурилагдсан цорын ганц хаягаар компьютер болон бусад төхөөрөмжүүд хоорондоо холбогдсон сүлжээ юм.
• Сүлжээний төхөөрөмжүүд нь TCP/IP эсвэл бусад протоколыг ашиглан харилцаа холбоог дэмждэг сүлжээ
• Харилцаа холбооны болон сүлжээний дэд бүтэц дээр түшиглэн өндөр түвшний үйлчилгээ үзүүлдэг сүлжээ
Интернэт хаяглалт, Архитектур, Засаглал
Домэйн нэрсийн систем:
Интернэтэд холбогдсон төхөөрөмж болгон 32 битын тоон хаягтай байдаг.
• Домэйн нэрсийн систем (DNS) нь IP хаягуудыг англи хэлээр үгэн домэйн нэр болгон хөрвүүлдэг.
• Домэйн нэр гэдэг нь Интернэтэд холбогдсон компьютер бүрт зориулсан, 32 битын тоон IP хаягтай зохицсон нэр юм.
• DNS серверүүд нь IP хаягууд болон тухайн тохирсон домэйн нэрсүүдтэй өгөгдлийн санг ажилëуулж, дэмждэг.
• Компьютерээ интернэтэд холбохын тулд хэрэглэгчид өөрсдийн домэйн нэрийг тогтоосон байхад л болно.
IP Хаяглалт дахь хязгаарлалт: IPv4 ба IPv6:
• Интернэт Протокол хувилбар 4 (IPv4): 32 битын урттай тоонуудыг 0-255 хооронд орших тоо бүхий дөрвөн хэсэгт хуваан зохион байгуулдаг; Дээд тал нь 4 триллион хаягийг агуулдаг
• Интернэт Протокол хувилбар 6 (IPv6): 128 битын хаягууд, 4 триллион гаруй цор ганц байх хаягийг агуулдаг
Интернэт засаглал
Хэн ч Интернэтийг эзэмшдэггүй боловч дэлхий нийтээр хэрэгжүүлдэг интернэтèéн бодлогыг дараахè байгууллагууд бий болгосон:
• Интернэт архитектурын зөвлөл (IAB)
• Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (ICANN) нтернэт Сүлжээний Мэдээллийн Төв (InterNIC)
• Интернэт инженерчлэлын холбоо (IESG)
• Internet Engineering Task Force (IETF)
• Интернэт нийгэмлэг (ISOC)
• World Wide Web Консорциум (W3C)
Интернэтийн үндсэн үйлчилгээнүүд
• И-мэйл: Хүнээс хүнд зурвас илгээх, баримт бичиг хамтðан эзэмших
• Usenet мэдээллийн групп: Электрон мэдээний самбарын хэлэлцүүлгийн групп
• LISTSERVs: И-мэйл сервэр ашиглàсан хэлэлцүүлгийн групп
• Чалчих, шууд зурвас илгээх: Харилцан яриа
• Telnet: Өөрийн компьютерээс өөр нэг компьютер ðүү нэвтрэх эрхээр орж ажилëàх
• FTP: Компьютерээс компьютер ðуу файл дамжуулах
• World Wide Web: Hypertext холбоосыг ашиглан мэдээллийг татаж авах, харах, бүрдүүлэх (текст, дуут, график, дүрст гэх мэт)
Интернэт ба Бизнесèéн үнэт зүйл
World Wide Web:
• Hypertext
• Вэб сервэр
• Вэбээс мэдээлэл хайх
Интернэтээс мэдээлэл хайж, олж авах нь
• Интернэт нь хайлтын зардлыг багасгадаг
• Хайлтын сайт
• Intelligent agents
• Радио нэвтрүүлэлт ба push технологи
• Семантик вэб
Интранэт ба Экстранэт
Интранэт:
• Интранэт гэдэг нь байгууллагын дотоод сүлжээ бөгөөд компани дотор урсаж буй мэдээлэлд хандах боломжтой.
Экстранэт:
• Эрх бүхий нийлүүлэгч болон хэрэглэгчдийг хязгаарлагдмал хандалттайгаар дотоод интранэтэд хандахыг зөвшөөрдөг
Э-БИЗНЕС ХИЙХ ТЕХНОЛОГИ БА ХЭРЭГСЭЛ
• И-Мэйл
• Чалчих, шууд зурвас илгээх
• Электрон хэлэлцүүлэг
Groupware, Teamware, ба Электрон хуралдаан
• Groupware: Хамтын ажиллагааны өргөн хүрээг хамарсан харилцаа холбоогоор хангадаг
• Teamware: Компаниудад хамтын ажлаа вэб ашиглан хялбархан нэвтрүүлэх боломж өгдөг
• Электрон хуралдааны хэрэгсэл: Виртуал ширээний хурал бөгөөд оролцогчид бичиг баримтаа харах, засах, хамтран эзэмших, саналаа хэлэх, тусгах боломжтой
Интернэт утас
• Интернэт утас: Интернэт эсвэл хувийн сүлжээгээ ашиглан интернэтэн утсан холбоог компаниуд ашиглах боломжтой
• Voice over IP (VoIP) технологи: Дуут мэдээллийг цахим хэлбэрт оруулж дамжуулахын тулд Интернэт протоколыг ашигладаг
• Нэгдсэн зурвасын систем: Дуут зурвас, и-мэйл, факсыг нэгтгэсэн нэг системийг ашиглах боломжтой
Виртуалü Хувийн Сүлжээ
• Интернэт Протокол дээр суурилсан виртуалü хувийн сүлжээ нь Интернэтээр дамжуулан хоёр цэгийг холбох хамгаалагдсан холболт, нийтийн дэд бүтэц дотор хувийн харилцаа холбоог хамгаалттайгаар оролцох боломжийг олгодог
Менежментийн боломж:
• Компаниуд ажиллагсад, нийлүүлэгчид, хэрэглэгчтэйгээ харилцах харилцааны зардлаа үндсээр нь бууруулах боломжтой. Шинээр бий болж буй харилцаа холбооны технологи дээр үндýслэн цоо шинэ бизнес загвар үүсгэх олон боломж байна.
Менежментийн шаардлага:
• Удирдлагын хяналт сул
• Байгууллагын бүтцэд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай
• Өргөн хүрээг хамарсан, найдвартай, мөн аюулгүй байх хэрэгтэй
• Сүлжээний стратегийí төлөвлөгөө бий болгох
• Өөрчлөлтийг удирдан зохион байгуулах
Шийдэл:
• Сүлжээний стратегийí төлөвлөгөө бий болгох
• Өөрчлөлтийг удирдан зохион байгуулах
• Байгууллагын өнөө үед ашиглаж буй сүлжээний дэд бүтэц, сүлжээний гол гол технологиудын онцлогийн талаар тайлбарлах
• Өгөгдөл дамжуулах сонголт, сүлжээний төрөл, сүлжээний үйлчилгээний талаар үнэлэх
• Байгууллагын мэдээллийн технологийн дэд бүтцэд нөлөөлөх Интернэт болон World Wide Web –н гүйцэтгэх үүргийг үнэлэх
• Харилцаа холбоо болон электрон бизнест ашиглагдах хамгийн чухал хэрэгсэлийг тогтоох
• Сүлжээ, Интернэт, удирдлагын шийдлээс гарах шаардлагыг тогтоох, тайлбарлах
Okanagan-Skaha School District кэйс
Шаардлага: Хуучирсан сүлжээний орчин, ажиллагааны өндөр зардал, 19-н сургуулийн 8000 сурагчдад үйлчлэх муу үйлчилгээ
Шийдэл: дуут болон өгөгдлийн урсгалыг зохицуулах TCP/IP сүлжээний орчинг суурилуулах, багш нарт зориулсан дотоод сүлжээг дэмжих
Ширээний компьютерүүдийн үйлдлийн систем, техник хангамжийг стандартжуулах
Бизнесын болон үйлчилгээний зорилгодоо хүрэхийн тулд интернэт дээр суурилсан сүлжээний технологийг ашиглахын чухалыг харуулсан
ӨНӨӨГИЙН БИЗНЕСЫН ОРЧИН ДАХЬ ХАРИЛЦАА ХОЛБОО, СҮЛЖЭЭ
• Сүлжээ болон харилцаа холбооны хувьсал нь интернэт дээр суурилсан технологиос хамааралтай
• Өдөрт 1 трилëион зурвас мессэнжэрээр илгээгддэг
• 4 трилëион имэйл өдөрт илгээгддэг
• 65 сая дууг татаж авдаг
• Ойролцоогоор 3.9 трилëион зураг интернэтээр дамжуулан илгээгддэг
• Америкт $769 трилëион долларыг харилцаа холбооны тоног төхөөрөмж үйлилгээнд зарцуулсан
• Өнөөдөр сүлжээ болон интернэт нь бизнес хийх гэдэг ойлголттой утга адил болоод байгаа.
Бизнесын Харилцаа Холбооны орчин
• Харилцаа холбооны орчин нь текст, дуу, видео зургийг илгээх харилцааны сувагтай холбогдох боломжийг өгдөг.
• Том хэмжээний компаний сүлжээний дэд бүтэц нь олон тооны өөр өөр төрлийн сүлжээнүүдээс тогтдог.
• Эдгээр өөр төрлийн сүлжээнүүд нь Интернэт үйлчилгээ нийлүүлэгч байгууллагаар дамжиж байдаг.
Сүлжээ, харилцаа холбооны хандлага
Харилцаа холбооны үндсэн дараах 7-н хандлага байдаг:
1. Хурдацтай явж буй технологийн шинэчлэл нь шинэ техник хангамжийн төхөөрөмжтэй болох, бизнесèéн харилцааны шинэ гарцтай болоход нөлөөлсөн.
2. Харилцаа холбооны энэхүү байдал өрсөлдөөнèéг идэвхижүүлж олон сонголтыг бий болгосон.
3. Телефон, кабелийн телевиз, интернэт, сансарын холбоо зэргийн хоорондох ялгаа нь арилж эхэлсэн.
4. Дуу, видео, өгөгдлийн харилцаа холбоондох Интернэт технологийн нөлөө өсөн нэмэгдэж байна
5. Өрх гэр, албан байгууллагуудын дунд өндөр хурдтай өргөн зурвасын холболт улам бүр өсөж байна
6. Утасгүй телефон, утасгүй компьютерийн сүлжээ, гар утасны интернэт төхөөрөмжийн хөгжлийн хурд улам өсөж байна
7. Харилцаа холбооны бараа үйлчилгээний хүрээ өсөж байна
Харилцаа холбоо, Интернэтèéн бизнесèéн ач холбогдол:
Харилцаа холбоо, Интернэт ашигласны бизнесèéн ач холбогдол:
I. Ажил хэрэг хөтлөх зардал багасдаг
II. Үйл ажиллагааны зардал багасдаг
III. Хурдан шуурхай ажиллах боломжтой болно
IV. Удирдлагын шийдвэрийн чанар дээшилнэ
V. Газар нутгийн байршлаас хамаарсан саад багасна
VI. Байгууллага интернэтэд холбогдсоноор бизнесèéн сүлжээ, харилцаа холбоонд маш их хэрэгтэй.
ОРЧИН ҮЕИЙН СҮЛЖЭЭНИЙ ДЭД БҮТЭЦ
Сүлжээ ба байгууллагын дэд бүтэц
• Сүлжээ нь 2 ба түүнээс дээш компьютерийн холболтоос бүрдэнэ.
• Сүлжээн дэх компьютер бүр сүлжээний интерфэйс карт (NIC) гэдэг сүлжээний интерфэйс төхөөрөмжийг агуулдаг.
• Гар утас, дотоод сүлжээ гэх мэт сүлжээний бүрэлдэхүүнүүдийг холбох сүлжээний арга хэрэгсэл нь телефоны утас, коàксàль кабель эсвэл радио дохио байж болно.
• Сүлжээний үйлдлийн систем (NOS) нь сүлжээний эх үүсвэрийг хуваарилах, сүлжээгээр явж буй урсгалыг зохион байгуулж чиглүүлдэг.
• Сүлжээ нь мөн switch эсвэл hub-аас тогтдог. Энэ нь компьютерүүдийг холбох холболтын цэг болдог.
• Hubs нь сүлжээний бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг холбодог маш энгийн төхөөрөмж.
• Switch нь hub-аас илүү ухаалаг төхөөрөмж бөгөөд тодорхой зайд хүргэх өгөгдлийг шүүж илгээдэг. Switch-ийг тусдаа нэг сүлжээнд ашигладаг.
• Router нь өөр өөр сүлжээгээр өгөгдлийг чиглүүлэх, илгээгдсэн зурвас зөв хаягруугаа явж байгааг хянаж байдаг харилцаа холбооны онцгой процессор.
Цахим сүлжээний технологийн түлхүүр
• Клиент/Сервер тооцоолуур
• Packet Switching
• TCP/IP ба холболт
Клиент/Сервер тооцоолуур:
• Клиент/Сервер тооцоолуур нь хуваарилагдсан тооцоолуурын загвар бөгөөд боловсруулалтын ихэнх хүч нь жижиг, үнэтэй биш клиент компьютер дотор байрлаж, хийгдэж байдаг.
• Клиентүүд нь өөр хоорондоо сүлжээний сервер компьютерээр хянагддаг сүлжээгээр холбогдсон.
• Сервер нь сүлжээ дамжуулах дүрмээр тохируулга хийж, клиент болгонд хаяглалтыг өгдөг. Энэхүү хаягаар нь бусад нь түүнийг сүлжээн дотороос олох боломжтой болдог.
Packet Switching:
• packet-switch сүлжээнд зурвасууд packet хэмээн нэрлэгддэг өгөгдлийн жижиг багцад задардаг.
• Эдгээр packet нь өөр өөр холбооны замаар илгээгдэж хүрэх газраа очсоны дараа эргээд цуглуулагддаг.
• Packet switch нь сүлжээний хүчин чадлыг илүү ашигтайгаар ашиглах боломжийг өгдөг.
• Packets нь багцыг яг зөв хаягруу нь чиглүүлэх, өгөгдлийн илгээгдэх явцад гарах алдааг шалгах зэрэг мэдээллийг агуулдаг.
TCP/IP ба Холболт:
• TCP/IP гэдэг нь Интернэт болон интернэтèéн бүхий л төхөөрөмжүүдэд ашиглагддаг харилцаа холбооны протокол юм.
• TCP/IP нь цахим зурвасыг packet (багц) болгон хуваах, тэдгээрийг зохих хаягруу нь чиглүүлэх, тэгээд хоорондоо уялдаа холбоо бүхий зурвас болгон жагсаах зэрэг үйлдлүүдийг зохицуулдаг.
• TCP/IP нь TCP болон IP гэсэн протоколуудыг ашигладаг.
Дамжуулалт Хянах Протокол (TCP):
• Компьютерүүдын хооронд илгээгдэх өгөгдлийн хөдөлгөөнийг зохион байгуулдаг
• Компьютерүүдын хооронд холболтыг үүсгэх, packet(багц)-ын дамжуулалтыг дараалалд оруулах, илгээгдсэн packet-г хүлээн авах зэрэг үйлдлүүдийг хийдэг
Интернэт Протокол (IP):
• Packet-ийн дамжуулалтыг хариуцдаг
• Packet-ийн илгээгдэх явцын угсралт болон задаргааг хамардаг
Дамжуулалтын физик арга хэрэгсэл
Сүлжээнд өөр өөр төрлийн дамжуулалтын физик хэрэгслүүдийг ашигладаг. Үүнд :
• Мушгиа утас
• Коаксаль кабель
• Шилэн кабель
• Утасгүй дамжуулалт
Сүлжээний төрөл
Өргөн зурвасын Сүлжээний үйлчилгээ ба Технологи
Өндөр хурдтайгаар интернэтэд холбогдох хэрэгцээтэй байгаа компаниудад хэд хэдэн сүлжээний үйлчилгээ, технологийг ашиглах боломж байгаа.
• Хүрээ нэвтрүүлэлт: Өгөгдлийг өндөр хурдтайгаар хүрээрүү илгээдэг.
• Асинхрон дамжуулах арга (ATM): Өндөр хурдтай дамжуулалт хийхийн тулд өгөгдлийг 53 байтын үүрт багцлана; Ижил сүлжээнд өгөгдөл, дүрст, дуут мэдээллийг дамжуулах чадвартай
• Тоон сүлжээнүүдийн иж бүрэн үйлчилгээнүүд (ISDN): Дуу авиа, өгөгдөл, дүрс бичлэгийн үйлчилгээг нэгтгэх боломжтой диал-ап сүлжээний холболтын стандарт
• Хэрэглэгчийн тоон шугам (DSL): Зэс утсаар өндөр багтаамж бүхий дамжуулалт хийх технологиуд
• Кабель модем: Олон хэрэглэгч хамтран ашигладаг кабель TV шугамаар өндөр хурдтай дамжуулалт хийх үйлчилгээ
• T шугамууд: Өгөгдлийн өндөр хурдтай, хамгаалагдсан дамжуулалт болон интернэт холболт хийх байнгын холболттой (dedicated line) шугам
ИНТЕРНЭТ
Техник талаасаа Интернэт гэдэг нь дэлхий нийтийн мэдээллийн систем бөгөөд дараах гурван онцгой шинжээр тодорхойлогдоно. Үүнд:
• Интернэт протокол дээр суурилагдсан цорын ганц хаягаар компьютер болон бусад төхөөрөмжүүд хоорондоо холбогдсон сүлжээ юм.
• Сүлжээний төхөөрөмжүүд нь TCP/IP эсвэл бусад протоколыг ашиглан харилцаа холбоог дэмждэг сүлжээ
• Харилцаа холбооны болон сүлжээний дэд бүтэц дээр түшиглэн өндөр түвшний үйлчилгээ үзүүлдэг сүлжээ
Интернэт хаяглалт, Архитектур, Засаглал
Домэйн нэрсийн систем:
Интернэтэд холбогдсон төхөөрөмж болгон 32 битын тоон хаягтай байдаг.
• Домэйн нэрсийн систем (DNS) нь IP хаягуудыг англи хэлээр үгэн домэйн нэр болгон хөрвүүлдэг.
• Домэйн нэр гэдэг нь Интернэтэд холбогдсон компьютер бүрт зориулсан, 32 битын тоон IP хаягтай зохицсон нэр юм.
• DNS серверүүд нь IP хаягууд болон тухайн тохирсон домэйн нэрсүүдтэй өгөгдлийн санг ажилëуулж, дэмждэг.
• Компьютерээ интернэтэд холбохын тулд хэрэглэгчид өөрсдийн домэйн нэрийг тогтоосон байхад л болно.
IP Хаяглалт дахь хязгаарлалт: IPv4 ба IPv6:
• Интернэт Протокол хувилбар 4 (IPv4): 32 битын урттай тоонуудыг 0-255 хооронд орших тоо бүхий дөрвөн хэсэгт хуваан зохион байгуулдаг; Дээд тал нь 4 триллион хаягийг агуулдаг
• Интернэт Протокол хувилбар 6 (IPv6): 128 битын хаягууд, 4 триллион гаруй цор ганц байх хаягийг агуулдаг
Интернэт засаглал
Хэн ч Интернэтийг эзэмшдэггүй боловч дэлхий нийтээр хэрэгжүүлдэг интернэтèéн бодлогыг дараахè байгууллагууд бий болгосон:
• Интернэт архитектурын зөвлөл (IAB)
• Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (ICANN) нтернэт Сүлжээний Мэдээллийн Төв (InterNIC)
• Интернэт инженерчлэлын холбоо (IESG)
• Internet Engineering Task Force (IETF)
• Интернэт нийгэмлэг (ISOC)
• World Wide Web Консорциум (W3C)
Интернэтийн үндсэн үйлчилгээнүүд
• И-мэйл: Хүнээс хүнд зурвас илгээх, баримт бичиг хамтðан эзэмших
• Usenet мэдээллийн групп: Электрон мэдээний самбарын хэлэлцүүлгийн групп
• LISTSERVs: И-мэйл сервэр ашиглàсан хэлэлцүүлгийн групп
• Чалчих, шууд зурвас илгээх: Харилцан яриа
• Telnet: Өөрийн компьютерээс өөр нэг компьютер ðүү нэвтрэх эрхээр орж ажилëàх
• FTP: Компьютерээс компьютер ðуу файл дамжуулах
• World Wide Web: Hypertext холбоосыг ашиглан мэдээллийг татаж авах, харах, бүрдүүлэх (текст, дуут, график, дүрст гэх мэт)
Интернэт ба Бизнесèéн үнэт зүйл
World Wide Web:
• Hypertext
• Вэб сервэр
• Вэбээс мэдээлэл хайх
Интернэтээс мэдээлэл хайж, олж авах нь
• Интернэт нь хайлтын зардлыг багасгадаг
• Хайлтын сайт
• Intelligent agents
• Радио нэвтрүүлэлт ба push технологи
• Семантик вэб
Интранэт ба Экстранэт
Интранэт:
• Интранэт гэдэг нь байгууллагын дотоод сүлжээ бөгөөд компани дотор урсаж буй мэдээлэлд хандах боломжтой.
Экстранэт:
• Эрх бүхий нийлүүлэгч болон хэрэглэгчдийг хязгаарлагдмал хандалттайгаар дотоод интранэтэд хандахыг зөвшөөрдөг
Э-БИЗНЕС ХИЙХ ТЕХНОЛОГИ БА ХЭРЭГСЭЛ
• И-Мэйл
• Чалчих, шууд зурвас илгээх
• Электрон хэлэлцүүлэг
Groupware, Teamware, ба Электрон хуралдаан
• Groupware: Хамтын ажиллагааны өргөн хүрээг хамарсан харилцаа холбоогоор хангадаг
• Teamware: Компаниудад хамтын ажлаа вэб ашиглан хялбархан нэвтрүүлэх боломж өгдөг
• Электрон хуралдааны хэрэгсэл: Виртуал ширээний хурал бөгөөд оролцогчид бичиг баримтаа харах, засах, хамтран эзэмших, саналаа хэлэх, тусгах боломжтой
Интернэт утас
• Интернэт утас: Интернэт эсвэл хувийн сүлжээгээ ашиглан интернэтэн утсан холбоог компаниуд ашиглах боломжтой
• Voice over IP (VoIP) технологи: Дуут мэдээллийг цахим хэлбэрт оруулж дамжуулахын тулд Интернэт протоколыг ашигладаг
• Нэгдсэн зурвасын систем: Дуут зурвас, и-мэйл, факсыг нэгтгэсэн нэг системийг ашиглах боломжтой
Виртуалü Хувийн Сүлжээ
• Интернэт Протокол дээр суурилсан виртуалü хувийн сүлжээ нь Интернэтээр дамжуулан хоёр цэгийг холбох хамгаалагдсан холболт, нийтийн дэд бүтэц дотор хувийн харилцаа холбоог хамгаалттайгаар оролцох боломжийг олгодог
Менежментийн боломж:
• Компаниуд ажиллагсад, нийлүүлэгчид, хэрэглэгчтэйгээ харилцах харилцааны зардлаа үндсээр нь бууруулах боломжтой. Шинээр бий болж буй харилцаа холбооны технологи дээр үндýслэн цоо шинэ бизнес загвар үүсгэх олон боломж байна.
Менежментийн шаардлага:
• Удирдлагын хяналт сул
• Байгууллагын бүтцэд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай
• Өргөн хүрээг хамарсан, найдвартай, мөн аюулгүй байх хэрэгтэй
• Сүлжээний стратегийí төлөвлөгөө бий болгох
• Өөрчлөлтийг удирдан зохион байгуулах
Шийдэл:
• Сүлжээний стратегийí төлөвлөгөө бий болгох
• Өөрчлөлтийг удирдан зохион байгуулах
CHAPTER 5
Цахим компани дахь Этикийн болон Нийгмийн үүрэг
ЗОРИЛГО
Мэдээллийн системээс улбаалан үүссэн этикийн, нийгмийн, улс төрийн асуудлуудын харилцан хамааралыг шинжлэх
Мэдээллийн нийгэм дэх ёс зүйн хэм хэмжээс болон этикийн шийдвэр гаргалтад хэрэглэгдэх тусгай дүрэм журамийг тодорхойлох
Орчин үеийн мэдээллийн систем, интернэт дэх хувь хүний аюулгүй байдал, оюуны өмчийн нөлөөллийг үнэлэх
Мэдээлëийн систем өдөр тутмын амьдралд ямар өөрчлөлт авчирсаныг тогтоох
Мэдээллийн систем, удирдлагын шийдэл дэх этикийн болон нийгмийн нөлөөллөөс үүссэн менежментийн үндсэн шаардлагуудыг тодорхойлох
ChoicePoint Кэйс
Шаардлага: Иргэн бүрийн сая сая бүртгэл нь хувийн нууц байдалд аюул учруулж эхэлсэн
Шийдэл: Хувийн нууц байдлыг хамгаалсан шинэ журамыг загварчлах
Шинэ бизнес процесс нь хэрэглэгч, үйлчлүүлэгчийн өгөгдлийн найдвартай байдлыг баталгаажуулсан
Цахим байгууллага, цахим эдийн засаг дахь хувь хүний хувийн мэдээллийн нууц байдал,найдвартай байдал гарч болзошгүй рискүүдèéг харуулсан
Хуулийн болон Нийгмийн шинэ орчин
• Урьд нь “цагаан захтангууд” хэмээн нэрлэгддэг гэмт хэргүүдийг илрүүлж, хохирлыг барагдуулдаг байсан.
• Үйлдвэржсэн нийгэм нь санхүү бүртгэлийн болон компьютерийн гэмт хэрэгт тэсвэр багатай болсон.
• 1980-аад оны сүүлээр Дэлхий даяар санхүү бүртгэлийн болон компьютерийн гэмт хэрэгт буруутай нь батлагдсан менежерүүдийг шийтгэх эрх зүйн актууд гарсан
• Урьд нь байгууллагууд менежерүүддээ хуулийн зөвлөгөө өгч хамгаалдаг байсан. Өнөө үед прокурорууд ажилтануудтай нь хамтран ажиллахын тулд өндөр өртөг бүхий эрх зүйн хамгаалал тавихгүй байхыг зөвлөж байна.
• Орчин үеийн менежерүүд этикийн шүүмжлэл гаргахдаа болгоомжтой хандах хэрэгтэй болсон.
Этик
Зөв болон буруугийн зарчим
Хувь хүн болгон өөрийн зан аашаас илрэх сонголтоо чөлөөтэй илэрхийлэгч ёс зүйн төлөөлөгч
Мэдээллийн технологи нь дараах шалтгааны улмаас этикийн асуудлуудыг үүсгэдэг:
(a) МТ нь шийдвэр гаргах эрх, хүч болон бусад нөөцийн тархалтыг өөрчилдөг.
Жишээ нь: МТ нь сая сая хүнд видео файл татах боломж олгосноороо кино студиудын ашгаа хянах онцгой эрхийг нь сулруулж байна.
(b) МТ нь гэмт хэрэг үүсэх шинэ боломжийг бий болгосон.
Жишээ нь: E-mail нь сүлжээгээр хувийн мэдээллийг зөвшөөрөлгүй замаас нь авах нөхцлийг бүрдүүлдэг.
Этик, нийгэм, улс төрийн асуудлуудыг тусгасан загвар
• Этик, нийгэм, улс төрийн асуудлуудыг динамик байдлаар харуулдаг
• “Мэдээлэлжсэн нийгэм” дэх хувь хүн, нийгэм, улс төрийн үйл ажиллагааны ёс зүйн хэм хэмжээг тодорхойлдог
Мэдээлэлжсэн нийгмийн этик, нийгэм, улс төрийн асуудлуудын харилцаа холбоо
Мэдээллийн эрин үеийн ёс зүйн 5н хэм хэмжээ
Мэдээллийн эрх болон үүрэг хариуцлага
Өмчийн эрх болон үүрэг хариуцлага
Тайлагнал ба хяналт
Системийн чанар
Амьдралын баталгаа
Этикийн асуудлуудыг үүсгэдэг технологийн үндсэн хандлагууд
Технологид өөрчлөлт орох нь хэд хэдэн илэрхий эерэг үр дүнг авчрахаас гадна зарим сөрөг үр дагаврыг ч үүсгэдэг.
Тооцоолон бодолтын хүч чадал 18 сар болгонд хоёр дахин өсдөг: Компьютерийн системийн өсөлтөөс шалтгаалж хувийн мэдээллийн асар их процесс нь илүү үр ашигтай болж байна.
Өгөгдөл хадгалалтын зардлын бууралт: Хувийн мэдээллээс бүрдэх үндэсний хэмжээний том өгөгдлийн санг бий болгох, хууль бус дууны файлуудыг хадгалах хэрэглэх зэрэг зардалыг багасгаж байна
Өгөгдлийн уурхайн ололт: Байгууллага, засгийн газарт тухайн иргэний амьдралынх нь хөдөлгөөн бүрийн мэдээллийг хайж олох чадварыг нэмэгдүүлдэг
Сүлжээ болон Интернэтийн ололт: Хувийн мэдээлэлд зайнаас хандах боломжтой
Non-obvious Relationship Awareness (NORA)
Үндсэн ойлголт: Үүрэг, Хариуцлага, Шаардлага
Үүрэг: Шийдвэр гаргалтанд гарах боломжит зардал, үүрэг, хариуцлагыг хүлээн авдаг
Хариуцлага: Хариуцсан талуудыг тодорхойлох механизм
Шаардлага: Хувь хүн (байгууллага)-д өөрсдийн буруугаас үүссэн хохиролыг засварлахыг зөвшөөрдөг
Шууд процесс: Өндөр эрх мэдэлтэнд хүсэлт гаргах хэмжээнд хуулиудаа мэддэг ойлгодог байх
Этикийн шинжилгээ
Баримтыг тодорхойлж тайлбарлах
Аргагүй байдал эсвэл зөрчилдөөнèéг тогтоох
Хувьцаа эзэмшигчдèéг тогтоох
Сонголтуудыг тогтоох
Үр дүнг тогтоох
Этикийн зарчимуудаас
• Алтан зарчим: ×èíèé òºëºº õèéâýë çîõèõ ¿éëäëýý áóñäûí òºëºº õèé
• Иммануýль Кантын шууд зарчим: Хэрвээ үйлдэл àëü ÷ õ¿íä буруу байвал òýð íü äóðûí хүнд буруу байх болно
• Дискартесын өөрчлөлтийн дүрэм: Хэрвээ үйлдэл дахин давтагдах боломжгүй бол дараа нь ямар ч цаг үед хийгдэх нь буруу
• Хэрэглээний зарчим: Бүгдэд хамгийн их үнэ цэнэ хүрэх үйлдлийг л хий
• Риск зарчим: Бүгдэд хамгийн бага хор хөнөөл бүхий эсвэл эрсдэлийн хамгийн бага зардал бүхий үйлдлийг сонго
• Этикийн “¿íýã¿é õîîë ãýæ áàéäàãã¿é” дүрэм: Бүх бодит болон бодит бус обьектууд нь хэн нэгэн өөр хүнд харьяалагддаг гэж бодоё. Хэрвээ хэн нэгэн чамд үнэлэгдэх зүйл хийсэн бол чамаас хэрэглэсний төлбөр хүсэх болно
Мэргэжлийн ¸ñ ñóðòàõóóíû дүрмүүд
Нийгмийн үндсэн хэрэгцээнд тулгуурлан өөрсдийгөө зохицуулан авч явдаг мэргэжилтэнүүд
American Medical Association (AMA) ба American Bar Association (ABA) гэх байгууллагуудаас түгээн дэлгэрүүлдэг
МТ мэргэжилтнүүдэд зориулсан этикийн дүрмүүд
DPMA ба ACM дүрэм
http://www.acm.org/constitution/code.html
Гàçàð ç¿éí мэдээллийн системийн мэргэжилтнүүдийн этикийн дүрэм
Мэргэжлийн ёс суртахууны дүрмүүд
Нийгмийн үндсэн хэрэгцээнд тулгуурлан өөрсдийгөө зохицуулан авч явдаг мэргэжилтэнүүд
American Medical Association (AMA) ба American Bar Association (ABA) гэх байгууллагуудаас түгээн дэлгэрүүлдэг
МТ мэргэжилтнүүдэд зориулсан этикийн дүрмүүд
DPMA ба ACM дүрэм
http://www.acm.org/constitution/code.html
газар зүйн мэдээллийн системийн мэргэжилтнүүдийн этикийн дүрэм
Хэрэглэгчийн мэдээллийг нэгтгэх том хэмжээний өгөгдлийн сан ашиглах нь зардлыг багасгадаг ч гэмт хэрэгтэн, алан хядагчид болон бусдад хувийн мэдээллийг алдах боломжийг ихэсгэж байдаг
Эдгээр нөхцөл байдлыг шинжлэхийн тулд этикийн ямар зарчмуудыг бид хэрэглэх хэрэгтэй вэ?
Мэдээллийн эрх: Интернэтийн эрин үе дэх Нууц байдал ба Эрх чөлөө
• Нууц байдал: Хувь хүний бусад хүн, байгууллага, улсын хяналтаас тусдаа ганцаараа, чөлөөтэй байх гэсэн шаардлага. Өөрийн тухай мэдээллээ хянах хүсэлт.
• Мэдээллийн шударга хэрэг: Америк, Европын хувийн нууц байдлын тухай хууль дээр үндэслэн мэдээллийг цуглуулах, зохицуулах бүлэг зарчмууд
Зарим IT этикийн хоёрдмол байдлууд
• Систем ашигласнаар үр ашигтай байдлаа нэмэгдүүлäэг ч ажилтан халахад нөлөөлдөг
• Үнэтэй хувийн өмчөө хамгаалахын тулд ажилтны хувийн имэйлыг хянах нь ажилтны хувийн нууц байдлыг бууруулдаг
• Ажил дээрх интернэт хэрэглээг хянах нь ажилтаны хувийн нууц, халдашгүй байдлыг бууруулдаг
Америкийн хувийн нууцын тухай хуулиас
Нууцын тухай үндсэн хууль:
• Мэдээллийн эрх чөлөөний тухай акт, 1966 Нууцын тухай акт 1974
• Электрон харилцаа холбооны нууцын тухай акт 1986
• Êîìïüþòåðèéí àæèëëàãàà áîëîí Õóâèéí ºì÷èéã õàìãààëàõ àêò 1988
• Компьютерийн аюулгүй байдлын тухай акт 1987
• Холбооны менежерүүдèéн санхүүгийн шударга байдлын тухай акт 1982
Мэдээллийн шударга хэргийн талаарх номлол
1970аад оны эхээр үүссэн, МШХ нь Америкийн номлолууд дундаа зонхилсон байдаг
• Мэдэгдэл/Îéëãîëò (үндсэн зарчим)
• Сонголт/зөвшөөрөл (үндсэн зарчим)
• Нэвтрэлт/оролцоо
• Аюулгүй байдал
• Албадлага
Өгөгдлийг хамгаалах талаарх Европын удирдамж
Мэдэгдсэн мэдэгдэл:
• Хувийн нууц мэдээллийн хэрэглээ нь өгөгдлийн гарчгийг мэдэгдсэн мэдэгдэл, өгөгдөл цуглуулагчийг шийдвэр гаргалтанд хэрэгтэй бүхий л баримт мэдээллээр хэрэглэгчийг хангасан байхыг шаарддаг
Аюулгүй зогсоол:
Õóâèéí ººðèéí-çîõèöóóëàëò õèéõ áîäëîãî áà õ¿÷ëýõ ìåõàíèçì íü òºðèéí ç¿ãýýñ çºâøººðºãääºã ÷ òºðèéí çîõèöóóëàëòàä õàìààðäàãã¿é. Æèøýýëáýë: Åâðîïä áèçíåñýý ÿâóóëæ áàéãàà Àìåðèêèéí êîðïîðàöèóä íü Åâðîïûí õóâèéí ºì÷èéí ä¿ðýì ¿éë÷èëäýã “àþóëã¿é çîãñîîë”-ä ººðñäèéí ºãºãäë¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ ¸ñòîé áàéäàã.
“Àþóëã¿é çîãñîîë” ãýñýí òºëºâ íü èòãýìæëýãäñýí ãóðàâäàã÷ ýòãýýä áóþó óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí àëü íýã íèéòýä òàíèãäñàí ôèðìèéí ñåðòèôèêàò àâñíû äàðàà Åâðîïûí õîëáîîãîîð áàòàëãààæñàí áàéäàã
Хувийн нууцын талаарх Интернэтийн шаардлага
Cookies:
Хатуу диск дотор хадгалагдсан жижиг хэмжээний файлууд
Вэбээр зорчигчдыг тогтоох, вэбд ороод ямар ямар үйлдэл хийсэнийг тогтоохын тулд хэрэглэдэг
Хувийн нууц мэдээллийг цуглуулахад хэрэглэгдэж ч болно хэрэглэгдэхгүй байж ч болно
Зарим тохиолдолд орж ирсэн хэрэглэгчийн хувийн мэдээлэл биш зөвхөн тоог нь авдаг. Бусад тохиолдолд хувийн мэдээллийг цуглуулж болно.
Хувийн нууцын талаарх Интернэтийн шаардлага
Вэб öîõ õîðõîé:
Маш жижиг хэмжээтэй грàфик файлууд имэйл зурвас болон вэб хуудсанд суулгагдсан байдаг. Хэрэв хэрэглэгч имэйлээ эсвэл вэб хуудсаа нээхэд зурвас захиа серверлүү эсвэл гуравдагч талын сервер рүү тухайн хэрэглэгчид мэдэгдэлгүйгээр илгээгддэг.
Интернэтэд онлайн байгаа хэрэглэгчдийн үйлдлийг хянахын тулд зохиогдсон. Имэйлын хувьд хаяг нь серверт мэдэгддэг.
Spyware:
Хэрэглэгчиä мэдэлгүйгээр компьютерт нь татагдаж суудаг програм хангамж бөгөөд Вэб ажиллах горимыг мөрдөж гуравдагч талын серверт тэрхүү горимыг илгээж тайлагнадаг
Spyware нь мөн гуравдагч талын серверээс сурталчилгаа явуулахад ашигладаг ба эсвэл хэрэглэгчийг нэг вэбийн хуудаснаас зайлуулж өөрийн оруулахыг хүссэн вэб хуудасруу оруулахад хэрэглэдэг. Жишээ: www.LLBean.com гэж ороход spyware програм таныг www.eddiebauer.com хаягруу оруулж Eddie Bauer-ы хөнгөлөлттэй тасалбарыг авахыг харуулна.
LL Bean шүүхэд нэхэмжлэл гаргаñàí. Ó÷èð íü Adware-ã үйлдвэрлэгч Gator.com програм хангамжаа өөрчлөөд маркетингийн үйл ажиллагаагаа зогсоосон байна. Тэд хэрэг хүлээгүй болно.
Файл хуваан ашигладаг (file-sharing) Kazaa гэх мэт програмуудыг ашиглан суулгагддаг бөгөөд ийм програм нь том хэмжээний ахуйн бараа, жижиглэн худалдааны компаниудад зар сурталчилгаагаа борлуулж ашиг олдог.
Вэб нууц байдлыг хангах хоёр загвар
Америкийн Opt-out загвар:
Мэдэгдсэн зөвшөөрөл гэдэг нь хэрэглэгч гарч ирсэн цонхноос тодорхой сонголт хийгээгүй ÷ çºâøººðºãäñºí сайтуудад хóвийн мэдээллийг цуглуулахыг зөвшөөрºõèéã õýëíý.
Европын Opt-in загвар:
Мэдэгдсэн зөвшөөрөл гэдэг нь хэрэглэгч сонголт хийх цонхыг дарж зөвшөөрлèéг өөрөө ë өгөөгүй бол тухайн байгууллагààñ хувийн мэдээллийг цуглуулахыг хориглохыг хэлнэ.
Аль нь хувийн нууц мэдээллийг хамгаалахад хамгийн сайн ажилладаг гэж бодож байна вэ?
Техникийн шийдэл
P3P
• Platform for Privacy Preferences Project
• Хэрэглэгчдэд хувийн мэдээлэлдээ хяналт тавих бололцоог олгохын тулд гарсан үйлдвэрлэлийн стандарт
Этикийн асуудлууд
Ямар нөхцөл байдлыг бусдын нууц байдалд халдсан гэж үзэх вэ?
Ямар хуулийн этгээд сул хяналт ашиглан бусдын амьдралд халдаж байна вэ?
Бид хүмүүст тэднийг нууцаар чагнаж байгаа гэдгийг мэдэгдэх хэрэгтэй юу?
Бид ажилтаныг шалгах зорилгоор зээлийн мэдээллийг нь хэрэглэж байгаа гэдгийг мэдэгдэх хэрэгтэй юу?
Өмчийн эрх: Оюуны өмчийн эрх
Оюуны өмч: Хувь хүн эсвэл компаний бий болгосон ямар ч төрлийн үл хөдлөх хөрөнгө
Оюуны өмчийг хамгаалах гурван үндсэн арга:
1. Худалдааны нууц: Олон нийтэд биш бизнест харьяалагдаж байгаа оюуны ажил эсвэл бүтээгдэхүүн
2. Зохиогчийн эрх: Зохиогчийн амьдралын жил дээр далан жил нэмсэнтэй тэнцэх хугацаанд оюуны өмчийг хуулбарлахаас хамгаалсан хууль ёсны баталгаа
3. Патент: Нээлтийг нээснээс хойших 20 жилийн доторх хугацаанд монополь эрхийг нээлтийг нээсэн хүнд өгч байгаа баталгаа
Оюуны өмчийн эрхэд тавигдах шаардлага
Цахим хуулбар бараг ямар ч үнэ хүрдэггүй.
Цахим агуулгыг интернэтэд хувааæ дундаа эзэмших нь бараг ямар ч үнэд хүрдэггүй.
Хамгаалагдсан ажлын жинхэнэ юм шиг хуулбарыг хийдэг технологийн худалдаанд шүүх саад хийж чаддагүй . Яагаад гэвэл үйлдвэрлэгчид нь тэдний бүтээгдэхүүнийг ямар зорилгоор ашиглаж байгааг хянаж чаддаггүй.
Жишээ: Хэрэглэгчид ном сонинг хуулбарлаж байгаа гээд хэвлэн нийтлэгчид Xerox корпорацийг шүүхэд өгч байсан. Нийтлэгчид нэхэмжлэлээ алдсан.
Жишээ:Сони-гийн VCR-н хэрэглэгчид Холливудын кинонуудын хууль бус хуулбарыг хийгээд байсан учир Кино үйлдвэрлэлийн холбоо Сони-г шүүхэд өгсөн. КҮХ алдсан.
Асуулт: Энэ хоёрдмол байдалä этикийн ямар шийдэл байна вэ?
МТ: Үүрэг, хариуцлага, хяналт
МТ нь хүмүүст хохирол учруулж байгаа системийн хариуцлагыг хэн үүрэхийг тогтоох бидний чадварыг уриалдаг.
МТ нь хохирол амссан хүмүүсийн хохиролыг барагдуулж, хариуцлагыг тогтооход хүндрэл учруулж болдог.
МТ нь иргэдэд хохирол учруулж болзошгүй мэдээллийн системийг хэн хянах ёстой болох асуудлуудыг ихэсгэж байдаг.
Жишээ: ChoicePoint.com нь бизнесийнхэн болон төрийн агентлагуудад шийдвэр гаргалтанд нь туслах мэдээллийг нийлүүлдэг тэргүүлэгч компани. Ãýòýë ýнэ байгууллага íü Калифорнийн оршин суугчдын 130000 бичлэгийг 2005 оны 2 сард гэмт хэргийн бизнесийнхэнд алдсан áàéíà.Энэ алдагдал нь зээлийн картаа алдсан, байрнаасаа хөөгдсөн, ажлаа алдсан, хувийн мэдээллээ алдсан олон хохирогчдыг бий болгоход хүргэж болзошгүй.
Энэ тохиолдолд үүрэг, хариуцлага, хяналтын асуудал нь юу вэ?
Этик ба Системийн чанар: Өгөгдлийн чанар
ба Системийн алдаанууд
Ямар ч програм хангамжид алдаанууд гарч байдаг ба тэр бүү хэл алдаа гарах магадлал бага байсан ч төгс систем гэж байддаггүй. Windows үйлдлийн системийн алдаанууд засаршãүй нэртэй байсан. Ямар тохиолдолд програм хангамж тээвэрлэгдэх ёстой вэ? Ямар төрлийн үгүйсгэлийн мэдэгдэл тохиромжтой вэ?
Ямар ч өгөгдлийн сан алдаагүй байдаггүй. Үнэндээ ихэнх хэрэглэгчид болон төрийн албан хаагчдийн хувийн хэргийн мэдээллийн системийн алдааны хувь 10-20% байдаг ба өгөгдөл нэг бол алдаатай, дутуу, тодорхойгүй байдаг. Шийдвэр гаргагчид энэ төрлийн мэдээллийг шударга байлгахын тулд юу хийх хэрэгтэй вэ?
МТ ба амьдралаас гарах чанар: Шударга байдал, нэвтрэх эрх, ба хүрээ хязгаар
Хүчийг тэнцвэржүүлэх нь: Төвийн эсрэг гадарга: Мэдээллийн Технологи нь шийдвэр гаргах хүчийг цөөн хүний гарт төвлөрүүлж байна уу, эсвэл олон хүнийг тэдний амьдралд нөлөөлөх шийдвэрт оролцох боломжийг олгож байна уу?
Өөрчлөлтийн хурд: Өрсөлдөөнд хариу өгөх бага хугацаа: Таны ажиллаж байгаа бизнес хурдтай өөрчлөгдөж байгаа МТ ашиглаж байгаа зах зээлд хариу үйлдэл хийж чадахгүй байж магадгүй. Эндээс л таны offshore ажил эхэлж байна!
Хил хязгаараа авч үлдэх: Гэр бүл, ажил ба чөлөөт цаг: “Хаана ч юуг ч хийх” орчин нь ажил, амралт, гэр бүлийн цагийн хил хязгаарыг арилгаж байна
Хамааралтай байдал ба хамгаалалтын түвшин: Ашиглахад түвэгтэй цахилгаан хэрэгсэл, холбооны төхөөрөмж, компьютер сүлжээнээс биднийг хамгаалах цөөн хэдэн зохицуулалтын стандартууд байдаг
Компьютерийí гэмт хэрэг: Компьютерийг компьютерийн системийн эсрэг ашиглах хууль бус үйлдэл ихэссээр байна. Спам нь хууль бус бөгөөд бусдын мэдээллийг замаас нь авах нь мөн эрүүгийн гэмт хэрэгт тооцогддог. Гэхдээ имэйлын 70% нь спам байгаа бөгөөд мэдээллийг замаас нь хулгайлах явдал нь Интернэт гэмт хэргүүдийн хамгийн хурдан өсөж байгаа нь болоод байна.
Компьютер abuse: Этикийн õóâüä áóðóó ¿éëäýë боловч гарцаагүй хууль бус үйлдэл биш. Æèøýýëáýë, Хүний браузерыг хувиргадаг Adware програмууд нь хууль бус áèø боловч бидний ихэнх нь ийм зүйл тохиолдохыг хүсэхгүй (бидэнд мэдэгдэлгүйгээр)
Ажил эрхлэлт: Trickle-down технологи ба дахин инженерчлэлийн ажлын бууралт: Интернэтийн хэрэглээний хурдтай өсөлт нь өндөр цалинтай газраас авàхуулаад бага хөлстэй улсуудàä сая сая ажлын байрыг äàëàéí ÷àíàäàä áèé áîëãîõ боломжийг олгож байна. Ò¿¿í÷ëýí МТ ашиглан одоо байгаа ажлын байрыг дахин инженерчлэх нь ерөнхий人 ажлын цөөн байр үүсгэхэд нөлөөлдөг. Энэ ашиг тус нь бага цалинтай орнуудад асар их. Яагаад гэвэл зардлыг нь өндөр өртөгтэй орны ажилчид төлдөг áàéíà.
Шударга байдал ба нэвтрэх эрх: Дэлхий даяар 500 сая хүн Интернэтэд байхад бусад трилëион нь чадахгүй байна. Америкт цахим хуваагдал (digital divide) угсаатнуудын дунд буурч байгаа ч бүрэн арилаагүй хэвээрээ л байгаа. Эрэгтэй эмэгтэй хүний дундах хуваагдалын ялгаа ихээр арилсан.
Эрүүл мэндийн риск: RSI, CVS ба Technostress
МТ нь хэд хэдэн өвчний эх үүсвэр болдог
Давталтат стресс (RSI):
• Мэргэжлийн өвчин
• Èõ áîëîí áàãà íºëººëºëòýé ¿éëäë¿¿äèéã îëîí äàõèí äàâòàí ¿éëäñýíýýñ õ¿íèé ýä ýðõòýí, ÿëàíãóÿà áóë÷èí øºðìºñ ºâ÷èëæ áîëäîã
Carpal гуурсан синдром (CTS):
• RSI – н нэг төрөл
• Бугуйн ясны карпал гуурсан хоолойн бүтцээр дамжин гол мэдрэлд даралт үзүүлж өвчнийг үүсгэдэг.
Компьютер харааны синдром (CVS):
• Нүдэнд гажилт байдал үүснэ
• Компьютерийн дэлгэцний хэрэглээтэй холбоотой
• Толгой өвдөх, нүд бүрэлзэх, хуурайших, загнах шинж тэмдэг илрэнэ
Техностресс:
• Компьютер хэрэглээнээс үүссэн стресс
• Уурлах, хүмүүстэй дайсагнах, тэвчээргүй болох, бие сульдах шинж тэмдэг илрэнэ
Менежментийн боломж:
Менежерүүд мэдээллийн технологийг этик бүхий бизнес болон нийгмийн орчинг бүрдүүлэхэд ашиглах боломж бүрдсэн. Энэ нь удирдлагын ажиллагаа нь үргэлж хувь нийлүүлэгчдийн хэлснээр байна гэсэн үг биш бөгөөд ядаж удирдлагын ажиллагаа нь МТ-тэй холбоотой шийдвэрүүдыг этикийн хэм хэмжээны хүрээнд байхаар тусгасан байх хэрэгтэй.
Менежментийн шаардлага:
Шинэ технологийн ёс суртахууны рискуудыг ойлгосон байх
Байгууллагадаа мэдээллийн системийн асуудлуудыг багтаасан этикийн бодлого үүсгэх
Шийдэл:
Менежмент нь бодлого болон этикийн стандартуудаас гарсан байх хэрэгтэй. Ялангуяа МТ-тэй холбоотой газрууд дараахыг тусгах хэрэгтэй:
• Мэдээллийн эрх ба үүрэг хариуцлага
• Хувийн өмчийн эрх ба хариуцлага
• Системийн чанар
• Амьдрах баталгаа
• Хариуцлага ба хяналт
ЗОРИЛГО
Мэдээллийн системээс улбаалан үүссэн этикийн, нийгмийн, улс төрийн асуудлуудын харилцан хамааралыг шинжлэх
Мэдээллийн нийгэм дэх ёс зүйн хэм хэмжээс болон этикийн шийдвэр гаргалтад хэрэглэгдэх тусгай дүрэм журамийг тодорхойлох
Орчин үеийн мэдээллийн систем, интернэт дэх хувь хүний аюулгүй байдал, оюуны өмчийн нөлөөллийг үнэлэх
Мэдээлëийн систем өдөр тутмын амьдралд ямар өөрчлөлт авчирсаныг тогтоох
Мэдээллийн систем, удирдлагын шийдэл дэх этикийн болон нийгмийн нөлөөллөөс үүссэн менежментийн үндсэн шаардлагуудыг тодорхойлох
ChoicePoint Кэйс
Шаардлага: Иргэн бүрийн сая сая бүртгэл нь хувийн нууц байдалд аюул учруулж эхэлсэн
Шийдэл: Хувийн нууц байдлыг хамгаалсан шинэ журамыг загварчлах
Шинэ бизнес процесс нь хэрэглэгч, үйлчлүүлэгчийн өгөгдлийн найдвартай байдлыг баталгаажуулсан
Цахим байгууллага, цахим эдийн засаг дахь хувь хүний хувийн мэдээллийн нууц байдал,найдвартай байдал гарч болзошгүй рискүүдèéг харуулсан
Хуулийн болон Нийгмийн шинэ орчин
• Урьд нь “цагаан захтангууд” хэмээн нэрлэгддэг гэмт хэргүүдийг илрүүлж, хохирлыг барагдуулдаг байсан.
• Үйлдвэржсэн нийгэм нь санхүү бүртгэлийн болон компьютерийн гэмт хэрэгт тэсвэр багатай болсон.
• 1980-аад оны сүүлээр Дэлхий даяар санхүү бүртгэлийн болон компьютерийн гэмт хэрэгт буруутай нь батлагдсан менежерүүдийг шийтгэх эрх зүйн актууд гарсан
• Урьд нь байгууллагууд менежерүүддээ хуулийн зөвлөгөө өгч хамгаалдаг байсан. Өнөө үед прокурорууд ажилтануудтай нь хамтран ажиллахын тулд өндөр өртөг бүхий эрх зүйн хамгаалал тавихгүй байхыг зөвлөж байна.
• Орчин үеийн менежерүүд этикийн шүүмжлэл гаргахдаа болгоомжтой хандах хэрэгтэй болсон.
Этик
Зөв болон буруугийн зарчим
Хувь хүн болгон өөрийн зан аашаас илрэх сонголтоо чөлөөтэй илэрхийлэгч ёс зүйн төлөөлөгч
Мэдээллийн технологи нь дараах шалтгааны улмаас этикийн асуудлуудыг үүсгэдэг:
(a) МТ нь шийдвэр гаргах эрх, хүч болон бусад нөөцийн тархалтыг өөрчилдөг.
Жишээ нь: МТ нь сая сая хүнд видео файл татах боломж олгосноороо кино студиудын ашгаа хянах онцгой эрхийг нь сулруулж байна.
(b) МТ нь гэмт хэрэг үүсэх шинэ боломжийг бий болгосон.
Жишээ нь: E-mail нь сүлжээгээр хувийн мэдээллийг зөвшөөрөлгүй замаас нь авах нөхцлийг бүрдүүлдэг.
Этик, нийгэм, улс төрийн асуудлуудыг тусгасан загвар
• Этик, нийгэм, улс төрийн асуудлуудыг динамик байдлаар харуулдаг
• “Мэдээлэлжсэн нийгэм” дэх хувь хүн, нийгэм, улс төрийн үйл ажиллагааны ёс зүйн хэм хэмжээг тодорхойлдог
Мэдээлэлжсэн нийгмийн этик, нийгэм, улс төрийн асуудлуудын харилцаа холбоо
Мэдээллийн эрин үеийн ёс зүйн 5н хэм хэмжээ
Мэдээллийн эрх болон үүрэг хариуцлага
Өмчийн эрх болон үүрэг хариуцлага
Тайлагнал ба хяналт
Системийн чанар
Амьдралын баталгаа
Этикийн асуудлуудыг үүсгэдэг технологийн үндсэн хандлагууд
Технологид өөрчлөлт орох нь хэд хэдэн илэрхий эерэг үр дүнг авчрахаас гадна зарим сөрөг үр дагаврыг ч үүсгэдэг.
Тооцоолон бодолтын хүч чадал 18 сар болгонд хоёр дахин өсдөг: Компьютерийн системийн өсөлтөөс шалтгаалж хувийн мэдээллийн асар их процесс нь илүү үр ашигтай болж байна.
Өгөгдөл хадгалалтын зардлын бууралт: Хувийн мэдээллээс бүрдэх үндэсний хэмжээний том өгөгдлийн санг бий болгох, хууль бус дууны файлуудыг хадгалах хэрэглэх зэрэг зардалыг багасгаж байна
Өгөгдлийн уурхайн ололт: Байгууллага, засгийн газарт тухайн иргэний амьдралынх нь хөдөлгөөн бүрийн мэдээллийг хайж олох чадварыг нэмэгдүүлдэг
Сүлжээ болон Интернэтийн ололт: Хувийн мэдээлэлд зайнаас хандах боломжтой
Non-obvious Relationship Awareness (NORA)
Үндсэн ойлголт: Үүрэг, Хариуцлага, Шаардлага
Үүрэг: Шийдвэр гаргалтанд гарах боломжит зардал, үүрэг, хариуцлагыг хүлээн авдаг
Хариуцлага: Хариуцсан талуудыг тодорхойлох механизм
Шаардлага: Хувь хүн (байгууллага)-д өөрсдийн буруугаас үүссэн хохиролыг засварлахыг зөвшөөрдөг
Шууд процесс: Өндөр эрх мэдэлтэнд хүсэлт гаргах хэмжээнд хуулиудаа мэддэг ойлгодог байх
Этикийн шинжилгээ
Баримтыг тодорхойлж тайлбарлах
Аргагүй байдал эсвэл зөрчилдөөнèéг тогтоох
Хувьцаа эзэмшигчдèéг тогтоох
Сонголтуудыг тогтоох
Үр дүнг тогтоох
Этикийн зарчимуудаас
• Алтан зарчим: ×èíèé òºëºº õèéâýë çîõèõ ¿éëäëýý áóñäûí òºëºº õèé
• Иммануýль Кантын шууд зарчим: Хэрвээ үйлдэл àëü ÷ õ¿íä буруу байвал òýð íü äóðûí хүнд буруу байх болно
• Дискартесын өөрчлөлтийн дүрэм: Хэрвээ үйлдэл дахин давтагдах боломжгүй бол дараа нь ямар ч цаг үед хийгдэх нь буруу
• Хэрэглээний зарчим: Бүгдэд хамгийн их үнэ цэнэ хүрэх үйлдлийг л хий
• Риск зарчим: Бүгдэд хамгийн бага хор хөнөөл бүхий эсвэл эрсдэлийн хамгийн бага зардал бүхий үйлдлийг сонго
• Этикийн “¿íýã¿é õîîë ãýæ áàéäàãã¿é” дүрэм: Бүх бодит болон бодит бус обьектууд нь хэн нэгэн өөр хүнд харьяалагддаг гэж бодоё. Хэрвээ хэн нэгэн чамд үнэлэгдэх зүйл хийсэн бол чамаас хэрэглэсний төлбөр хүсэх болно
Мэргэжлийн ¸ñ ñóðòàõóóíû дүрмүүд
Нийгмийн үндсэн хэрэгцээнд тулгуурлан өөрсдийгөө зохицуулан авч явдаг мэргэжилтэнүүд
American Medical Association (AMA) ба American Bar Association (ABA) гэх байгууллагуудаас түгээн дэлгэрүүлдэг
МТ мэргэжилтнүүдэд зориулсан этикийн дүрмүүд
DPMA ба ACM дүрэм
http://www.acm.org/constitution/code.html
Гàçàð ç¿éí мэдээллийн системийн мэргэжилтнүүдийн этикийн дүрэм
Мэргэжлийн ёс суртахууны дүрмүүд
Нийгмийн үндсэн хэрэгцээнд тулгуурлан өөрсдийгөө зохицуулан авч явдаг мэргэжилтэнүүд
American Medical Association (AMA) ба American Bar Association (ABA) гэх байгууллагуудаас түгээн дэлгэрүүлдэг
МТ мэргэжилтнүүдэд зориулсан этикийн дүрмүүд
DPMA ба ACM дүрэм
http://www.acm.org/constitution/code.html
газар зүйн мэдээллийн системийн мэргэжилтнүүдийн этикийн дүрэм
Хэрэглэгчийн мэдээллийг нэгтгэх том хэмжээний өгөгдлийн сан ашиглах нь зардлыг багасгадаг ч гэмт хэрэгтэн, алан хядагчид болон бусдад хувийн мэдээллийг алдах боломжийг ихэсгэж байдаг
Эдгээр нөхцөл байдлыг шинжлэхийн тулд этикийн ямар зарчмуудыг бид хэрэглэх хэрэгтэй вэ?
Мэдээллийн эрх: Интернэтийн эрин үе дэх Нууц байдал ба Эрх чөлөө
• Нууц байдал: Хувь хүний бусад хүн, байгууллага, улсын хяналтаас тусдаа ганцаараа, чөлөөтэй байх гэсэн шаардлага. Өөрийн тухай мэдээллээ хянах хүсэлт.
• Мэдээллийн шударга хэрэг: Америк, Европын хувийн нууц байдлын тухай хууль дээр үндэслэн мэдээллийг цуглуулах, зохицуулах бүлэг зарчмууд
Зарим IT этикийн хоёрдмол байдлууд
• Систем ашигласнаар үр ашигтай байдлаа нэмэгдүүлäэг ч ажилтан халахад нөлөөлдөг
• Үнэтэй хувийн өмчөө хамгаалахын тулд ажилтны хувийн имэйлыг хянах нь ажилтны хувийн нууц байдлыг бууруулдаг
• Ажил дээрх интернэт хэрэглээг хянах нь ажилтаны хувийн нууц, халдашгүй байдлыг бууруулдаг
Америкийн хувийн нууцын тухай хуулиас
Нууцын тухай үндсэн хууль:
• Мэдээллийн эрх чөлөөний тухай акт, 1966 Нууцын тухай акт 1974
• Электрон харилцаа холбооны нууцын тухай акт 1986
• Êîìïüþòåðèéí àæèëëàãàà áîëîí Õóâèéí ºì÷èéã õàìãààëàõ àêò 1988
• Компьютерийн аюулгүй байдлын тухай акт 1987
• Холбооны менежерүүдèéн санхүүгийн шударга байдлын тухай акт 1982
Мэдээллийн шударга хэргийн талаарх номлол
1970аад оны эхээр үүссэн, МШХ нь Америкийн номлолууд дундаа зонхилсон байдаг
• Мэдэгдэл/Îéëãîëò (үндсэн зарчим)
• Сонголт/зөвшөөрөл (үндсэн зарчим)
• Нэвтрэлт/оролцоо
• Аюулгүй байдал
• Албадлага
Өгөгдлийг хамгаалах талаарх Европын удирдамж
Мэдэгдсэн мэдэгдэл:
• Хувийн нууц мэдээллийн хэрэглээ нь өгөгдлийн гарчгийг мэдэгдсэн мэдэгдэл, өгөгдөл цуглуулагчийг шийдвэр гаргалтанд хэрэгтэй бүхий л баримт мэдээллээр хэрэглэгчийг хангасан байхыг шаарддаг
Аюулгүй зогсоол:
Õóâèéí ººðèéí-çîõèöóóëàëò õèéõ áîäëîãî áà õ¿÷ëýõ ìåõàíèçì íü òºðèéí ç¿ãýýñ çºâøººðºãääºã ÷ òºðèéí çîõèöóóëàëòàä õàìààðäàãã¿é. Æèøýýëáýë: Åâðîïä áèçíåñýý ÿâóóëæ áàéãàà Àìåðèêèéí êîðïîðàöèóä íü Åâðîïûí õóâèéí ºì÷èéí ä¿ðýì ¿éë÷èëäýã “àþóëã¿é çîãñîîë”-ä ººðñäèéí ºãºãäë¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ ¸ñòîé áàéäàã.
“Àþóëã¿é çîãñîîë” ãýñýí òºëºâ íü èòãýìæëýãäñýí ãóðàâäàã÷ ýòãýýä áóþó óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí àëü íýã íèéòýä òàíèãäñàí ôèðìèéí ñåðòèôèêàò àâñíû äàðàà Åâðîïûí õîëáîîãîîð áàòàëãààæñàí áàéäàã
Хувийн нууцын талаарх Интернэтийн шаардлага
Cookies:
Хатуу диск дотор хадгалагдсан жижиг хэмжээний файлууд
Вэбээр зорчигчдыг тогтоох, вэбд ороод ямар ямар үйлдэл хийсэнийг тогтоохын тулд хэрэглэдэг
Хувийн нууц мэдээллийг цуглуулахад хэрэглэгдэж ч болно хэрэглэгдэхгүй байж ч болно
Зарим тохиолдолд орж ирсэн хэрэглэгчийн хувийн мэдээлэл биш зөвхөн тоог нь авдаг. Бусад тохиолдолд хувийн мэдээллийг цуглуулж болно.
Хувийн нууцын талаарх Интернэтийн шаардлага
Вэб öîõ õîðõîé:
Маш жижиг хэмжээтэй грàфик файлууд имэйл зурвас болон вэб хуудсанд суулгагдсан байдаг. Хэрэв хэрэглэгч имэйлээ эсвэл вэб хуудсаа нээхэд зурвас захиа серверлүү эсвэл гуравдагч талын сервер рүү тухайн хэрэглэгчид мэдэгдэлгүйгээр илгээгддэг.
Интернэтэд онлайн байгаа хэрэглэгчдийн үйлдлийг хянахын тулд зохиогдсон. Имэйлын хувьд хаяг нь серверт мэдэгддэг.
Spyware:
Хэрэглэгчиä мэдэлгүйгээр компьютерт нь татагдаж суудаг програм хангамж бөгөөд Вэб ажиллах горимыг мөрдөж гуравдагч талын серверт тэрхүү горимыг илгээж тайлагнадаг
Spyware нь мөн гуравдагч талын серверээс сурталчилгаа явуулахад ашигладаг ба эсвэл хэрэглэгчийг нэг вэбийн хуудаснаас зайлуулж өөрийн оруулахыг хүссэн вэб хуудасруу оруулахад хэрэглэдэг. Жишээ: www.LLBean.com гэж ороход spyware програм таныг www.eddiebauer.com хаягруу оруулж Eddie Bauer-ы хөнгөлөлттэй тасалбарыг авахыг харуулна.
LL Bean шүүхэд нэхэмжлэл гаргаñàí. Ó÷èð íü Adware-ã үйлдвэрлэгч Gator.com програм хангамжаа өөрчлөөд маркетингийн үйл ажиллагаагаа зогсоосон байна. Тэд хэрэг хүлээгүй болно.
Файл хуваан ашигладаг (file-sharing) Kazaa гэх мэт програмуудыг ашиглан суулгагддаг бөгөөд ийм програм нь том хэмжээний ахуйн бараа, жижиглэн худалдааны компаниудад зар сурталчилгаагаа борлуулж ашиг олдог.
Вэб нууц байдлыг хангах хоёр загвар
Америкийн Opt-out загвар:
Мэдэгдсэн зөвшөөрөл гэдэг нь хэрэглэгч гарч ирсэн цонхноос тодорхой сонголт хийгээгүй ÷ çºâøººðºãäñºí сайтуудад хóвийн мэдээллийг цуглуулахыг зөвшөөрºõèéã õýëíý.
Европын Opt-in загвар:
Мэдэгдсэн зөвшөөрөл гэдэг нь хэрэглэгч сонголт хийх цонхыг дарж зөвшөөрлèéг өөрөө ë өгөөгүй бол тухайн байгууллагààñ хувийн мэдээллийг цуглуулахыг хориглохыг хэлнэ.
Аль нь хувийн нууц мэдээллийг хамгаалахад хамгийн сайн ажилладаг гэж бодож байна вэ?
Техникийн шийдэл
P3P
• Platform for Privacy Preferences Project
• Хэрэглэгчдэд хувийн мэдээлэлдээ хяналт тавих бололцоог олгохын тулд гарсан үйлдвэрлэлийн стандарт
Этикийн асуудлууд
Ямар нөхцөл байдлыг бусдын нууц байдалд халдсан гэж үзэх вэ?
Ямар хуулийн этгээд сул хяналт ашиглан бусдын амьдралд халдаж байна вэ?
Бид хүмүүст тэднийг нууцаар чагнаж байгаа гэдгийг мэдэгдэх хэрэгтэй юу?
Бид ажилтаныг шалгах зорилгоор зээлийн мэдээллийг нь хэрэглэж байгаа гэдгийг мэдэгдэх хэрэгтэй юу?
Өмчийн эрх: Оюуны өмчийн эрх
Оюуны өмч: Хувь хүн эсвэл компаний бий болгосон ямар ч төрлийн үл хөдлөх хөрөнгө
Оюуны өмчийг хамгаалах гурван үндсэн арга:
1. Худалдааны нууц: Олон нийтэд биш бизнест харьяалагдаж байгаа оюуны ажил эсвэл бүтээгдэхүүн
2. Зохиогчийн эрх: Зохиогчийн амьдралын жил дээр далан жил нэмсэнтэй тэнцэх хугацаанд оюуны өмчийг хуулбарлахаас хамгаалсан хууль ёсны баталгаа
3. Патент: Нээлтийг нээснээс хойших 20 жилийн доторх хугацаанд монополь эрхийг нээлтийг нээсэн хүнд өгч байгаа баталгаа
Оюуны өмчийн эрхэд тавигдах шаардлага
Цахим хуулбар бараг ямар ч үнэ хүрдэггүй.
Цахим агуулгыг интернэтэд хувааæ дундаа эзэмших нь бараг ямар ч үнэд хүрдэггүй.
Хамгаалагдсан ажлын жинхэнэ юм шиг хуулбарыг хийдэг технологийн худалдаанд шүүх саад хийж чаддагүй . Яагаад гэвэл үйлдвэрлэгчид нь тэдний бүтээгдэхүүнийг ямар зорилгоор ашиглаж байгааг хянаж чаддаггүй.
Жишээ: Хэрэглэгчид ном сонинг хуулбарлаж байгаа гээд хэвлэн нийтлэгчид Xerox корпорацийг шүүхэд өгч байсан. Нийтлэгчид нэхэмжлэлээ алдсан.
Жишээ:Сони-гийн VCR-н хэрэглэгчид Холливудын кинонуудын хууль бус хуулбарыг хийгээд байсан учир Кино үйлдвэрлэлийн холбоо Сони-г шүүхэд өгсөн. КҮХ алдсан.
Асуулт: Энэ хоёрдмол байдалä этикийн ямар шийдэл байна вэ?
МТ: Үүрэг, хариуцлага, хяналт
МТ нь хүмүүст хохирол учруулж байгаа системийн хариуцлагыг хэн үүрэхийг тогтоох бидний чадварыг уриалдаг.
МТ нь хохирол амссан хүмүүсийн хохиролыг барагдуулж, хариуцлагыг тогтооход хүндрэл учруулж болдог.
МТ нь иргэдэд хохирол учруулж болзошгүй мэдээллийн системийг хэн хянах ёстой болох асуудлуудыг ихэсгэж байдаг.
Жишээ: ChoicePoint.com нь бизнесийнхэн болон төрийн агентлагуудад шийдвэр гаргалтанд нь туслах мэдээллийг нийлүүлдэг тэргүүлэгч компани. Ãýòýë ýнэ байгууллага íü Калифорнийн оршин суугчдын 130000 бичлэгийг 2005 оны 2 сард гэмт хэргийн бизнесийнхэнд алдсан áàéíà.Энэ алдагдал нь зээлийн картаа алдсан, байрнаасаа хөөгдсөн, ажлаа алдсан, хувийн мэдээллээ алдсан олон хохирогчдыг бий болгоход хүргэж болзошгүй.
Энэ тохиолдолд үүрэг, хариуцлага, хяналтын асуудал нь юу вэ?
Этик ба Системийн чанар: Өгөгдлийн чанар
ба Системийн алдаанууд
Ямар ч програм хангамжид алдаанууд гарч байдаг ба тэр бүү хэл алдаа гарах магадлал бага байсан ч төгс систем гэж байддаггүй. Windows үйлдлийн системийн алдаанууд засаршãүй нэртэй байсан. Ямар тохиолдолд програм хангамж тээвэрлэгдэх ёстой вэ? Ямар төрлийн үгүйсгэлийн мэдэгдэл тохиромжтой вэ?
Ямар ч өгөгдлийн сан алдаагүй байдаггүй. Үнэндээ ихэнх хэрэглэгчид болон төрийн албан хаагчдийн хувийн хэргийн мэдээллийн системийн алдааны хувь 10-20% байдаг ба өгөгдөл нэг бол алдаатай, дутуу, тодорхойгүй байдаг. Шийдвэр гаргагчид энэ төрлийн мэдээллийг шударга байлгахын тулд юу хийх хэрэгтэй вэ?
МТ ба амьдралаас гарах чанар: Шударга байдал, нэвтрэх эрх, ба хүрээ хязгаар
Хүчийг тэнцвэржүүлэх нь: Төвийн эсрэг гадарга: Мэдээллийн Технологи нь шийдвэр гаргах хүчийг цөөн хүний гарт төвлөрүүлж байна уу, эсвэл олон хүнийг тэдний амьдралд нөлөөлөх шийдвэрт оролцох боломжийг олгож байна уу?
Өөрчлөлтийн хурд: Өрсөлдөөнд хариу өгөх бага хугацаа: Таны ажиллаж байгаа бизнес хурдтай өөрчлөгдөж байгаа МТ ашиглаж байгаа зах зээлд хариу үйлдэл хийж чадахгүй байж магадгүй. Эндээс л таны offshore ажил эхэлж байна!
Хил хязгаараа авч үлдэх: Гэр бүл, ажил ба чөлөөт цаг: “Хаана ч юуг ч хийх” орчин нь ажил, амралт, гэр бүлийн цагийн хил хязгаарыг арилгаж байна
Хамааралтай байдал ба хамгаалалтын түвшин: Ашиглахад түвэгтэй цахилгаан хэрэгсэл, холбооны төхөөрөмж, компьютер сүлжээнээс биднийг хамгаалах цөөн хэдэн зохицуулалтын стандартууд байдаг
Компьютерийí гэмт хэрэг: Компьютерийг компьютерийн системийн эсрэг ашиглах хууль бус үйлдэл ихэссээр байна. Спам нь хууль бус бөгөөд бусдын мэдээллийг замаас нь авах нь мөн эрүүгийн гэмт хэрэгт тооцогддог. Гэхдээ имэйлын 70% нь спам байгаа бөгөөд мэдээллийг замаас нь хулгайлах явдал нь Интернэт гэмт хэргүүдийн хамгийн хурдан өсөж байгаа нь болоод байна.
Компьютер abuse: Этикийн õóâüä áóðóó ¿éëäýë боловч гарцаагүй хууль бус үйлдэл биш. Æèøýýëáýë, Хүний браузерыг хувиргадаг Adware програмууд нь хууль бус áèø боловч бидний ихэнх нь ийм зүйл тохиолдохыг хүсэхгүй (бидэнд мэдэгдэлгүйгээр)
Ажил эрхлэлт: Trickle-down технологи ба дахин инженерчлэлийн ажлын бууралт: Интернэтийн хэрэглээний хурдтай өсөлт нь өндөр цалинтай газраас авàхуулаад бага хөлстэй улсуудàä сая сая ажлын байрыг äàëàéí ÷àíàäàä áèé áîëãîõ боломжийг олгож байна. Ò¿¿í÷ëýí МТ ашиглан одоо байгаа ажлын байрыг дахин инженерчлэх нь ерөнхий人 ажлын цөөн байр үүсгэхэд нөлөөлдөг. Энэ ашиг тус нь бага цалинтай орнуудад асар их. Яагаад гэвэл зардлыг нь өндөр өртөгтэй орны ажилчид төлдөг áàéíà.
Шударга байдал ба нэвтрэх эрх: Дэлхий даяар 500 сая хүн Интернэтэд байхад бусад трилëион нь чадахгүй байна. Америкт цахим хуваагдал (digital divide) угсаатнуудын дунд буурч байгаа ч бүрэн арилаагүй хэвээрээ л байгаа. Эрэгтэй эмэгтэй хүний дундах хуваагдалын ялгаа ихээр арилсан.
Эрүүл мэндийн риск: RSI, CVS ба Technostress
МТ нь хэд хэдэн өвчний эх үүсвэр болдог
Давталтат стресс (RSI):
• Мэргэжлийн өвчин
• Èõ áîëîí áàãà íºëººëºëòýé ¿éëäë¿¿äèéã îëîí äàõèí äàâòàí ¿éëäñýíýýñ õ¿íèé ýä ýðõòýí, ÿëàíãóÿà áóë÷èí øºðìºñ ºâ÷èëæ áîëäîã
Carpal гуурсан синдром (CTS):
• RSI – н нэг төрөл
• Бугуйн ясны карпал гуурсан хоолойн бүтцээр дамжин гол мэдрэлд даралт үзүүлж өвчнийг үүсгэдэг.
Компьютер харааны синдром (CVS):
• Нүдэнд гажилт байдал үүснэ
• Компьютерийн дэлгэцний хэрэглээтэй холбоотой
• Толгой өвдөх, нүд бүрэлзэх, хуурайших, загнах шинж тэмдэг илрэнэ
Техностресс:
• Компьютер хэрэглээнээс үүссэн стресс
• Уурлах, хүмүүстэй дайсагнах, тэвчээргүй болох, бие сульдах шинж тэмдэг илрэнэ
Менежментийн боломж:
Менежерүүд мэдээллийн технологийг этик бүхий бизнес болон нийгмийн орчинг бүрдүүлэхэд ашиглах боломж бүрдсэн. Энэ нь удирдлагын ажиллагаа нь үргэлж хувь нийлүүлэгчдийн хэлснээр байна гэсэн үг биш бөгөөд ядаж удирдлагын ажиллагаа нь МТ-тэй холбоотой шийдвэрүүдыг этикийн хэм хэмжээны хүрээнд байхаар тусгасан байх хэрэгтэй.
Менежментийн шаардлага:
Шинэ технологийн ёс суртахууны рискуудыг ойлгосон байх
Байгууллагадаа мэдээллийн системийн асуудлуудыг багтаасан этикийн бодлого үүсгэх
Шийдэл:
Менежмент нь бодлого болон этикийн стандартуудаас гарсан байх хэрэгтэй. Ялангуяа МТ-тэй холбоотой газрууд дараахыг тусгах хэрэгтэй:
• Мэдээллийн эрх ба үүрэг хариуцлага
• Хувийн өмчийн эрх ба хариуцлага
• Системийн чанар
• Амьдрах баталгаа
• Хариуцлага ба хяналт
CHAPTER 2
Мэдээллийн Систем Аж Ахуйн Нэгжид
Зорилго
• Бизнес дэх системийн үндсэн үүргийг үнэлэх
• Бизнесийн үндсэн үйл ажиллагаа болох борлуулалт, маркетинг, үйлдвэрлэл, санхүү, хүний нөөцийг дэмжих мэдээллийн системүүдийг тайлбарлах
• Байгууллага, мэдээллийн систем, бизнес процессын хоорондох óÿëäааг судлах
• Байгууллагын үйл ажиллагааны гүйцэтгэлийг дээшлүүлэх, бизнес процессын нэгдмэл байдлыг бий болгоход аж ахуйн нэгжүүдэд зориулсан програмууд хэрхэн нөлөөлөх талаар тайлбарлах
• Аж ахуйн нэгж болон удирдлагын шийдэл мэдээллийн системийн шаардлагыг үнэлэх
Mango-ийн жишээ : Загварын хурдтай шинэчлэл, сайн систем
• Шаардлага: сар бүр загвар өөрчлөгддөг; Манго нь 72 улсад 731 дэлгүүртэй
• Шийдэл. Нөөц дүүргэлтийн систем бүх борлуулалт нь дэлгүүрийн нөөцтэй тохирч байгаа эсэхийг шалгаж судалдаг.
• Загварчлалын баг долоо хоног бүр борлуулалтын хандлагыг тодорхойлж зохицуулдаг.
• Түгээлтийн систем нь barcode-члогдсон бараануудыг тухайн дэлгүүр/барааны тохиргоон дээр үндэслэн хуваарилалтыг хийдэг.
• Зах зээлд байршуулах цагийг хэмнэдэг, түргэн шуурхай
• Шийдвэр гаргалтанд нарийн тооцоололтойгоор хандах боломжтой болсон
БАЙГУУЛЛАГАД АШИГЛАГДДАГ СИСТЕМИЙН ҮНДСЭН ТӨРӨЛ
Өөр өөр төрлийн систем
Байгууллагын өөр өөр түвшин бүрт ашигладаг мэдээллийн системийн
3-н үндсэн төрөл байдаг. Үүнд:
1. Үйл ажиллагааны түвшний систем: энгийн үйл ажиллагаа, гүйлгээний мэдээллийг зохицуулж үйлчилгээний менежерүүдийн ажлыг хөнгөвчлөх систем
2. Удирдлагын түвшний систем: удирдлагын, шийдвэр гаргалтын, хяналтын үйл ажиллагаануудыг дэмжих систем
3. Стратегийн түвшний систем: ахлах менежментийн баг стратегийн шийдвэр гаргахад туслах систем
Үндсэн системүүд
• Үйл ажиллагааны систем (TPS)
• Мэдээллийн Системийн Менежмент (MIS)
• Шийдвэр дэмжих систем (DSS)
• Гүйцэтгэлийг дэмжих систем (ESS)
Мэдээллийн системийн үндсэн 4-н төрөл
Үйл ажиллагааны систем (TPS)
• Үйл ажиллагааны түвшинд ашиглагддаг бизнесийн үндсэн систем
• Өдөр тутмын үйл ажиллагааны бичлэгийг хадгалж боловсруулалт хийдэг програмчлагдсан систем
Цалингийн TPS –н жишээ
Мэдээллийн Системийн Менежмент (MIS)
Менежментийн түвшин
• Оролт: Үйл ажиллагааны түвшиний өндөр багтаамжтай өгөгдөл
• Боловсруулалт: Энгийн загвар
• Гаралт: Дүгнэлт тайлан
• Хэрэглэгч: Дунд түвшний менежерүүд
Жишээ нь: Жилийн төсөв
Мэдээллийн Системийн Менежмент (MIS) (Үргэлжлэл)
Жишээ тайлан
Шийдвэр дэмжих систем (DSS)
Менежментийн түвшин
• Оролт: Ажил хэргийн түвшний өгөгдөл
• Боловсруулалт: Харилцан ажиллах
• Гаралт: Шийдвэрийн шинжилгээ
• Хэрэглэгч: Мэргэжилтэн, ажилтан
Жишээ: Гэрээний зардлын шинжилгээ
Шийдвэр дэмжих систем (DSS)
Менежментийн түвшин
• Оролт: Ажил хэргийн түвшний өгөгдөл
• Боловсруулалт: Харилцан ажиллах
• Гаралт: Шийдвэрийн шинжилгээ
• Хэрэглэгч: Мэргэжилтэн, ажилтан
Жишээ: Гэрээний зардлын шинжилгээ
Аялалын зардлын шинжилгээний DSS
Гүйцэтгэл дэмжих систем (ESS):
• Оролт: Нэгдсэн өгөгдөл
• Боловсруулалт: Харилцан ажиллах
• Гаралт: Төсөл
• Хэрэглэгч: Ахлах менежерүүд
Жишээ нь: 5 жилийн үйл ажиллагааны төлөвлөгөө
Энгийн ESS-ийн загвар
Гүйцэтгэл дэмжих систем (ESS) (Үргэлжлэл):
• Дээд түвшний удирдлага
• Ахлах менежерт зориулан загварчлагдсан
• Удирдлагыг бүх түвшнийхэнтэй холбодог
• Үргэлжлүүлэн ажиллуулахад зардал их
• Ажилчдаас дэмжлэг хэрэгтэй
Системүүдийн бие биетэйгээ холбогдох харилцаа
Системүүдийн дотоод харилцан холбоо
Системүүдийн бие биетэйгээ холбогдох харилцаа
Одоо үед цахим комïаниуд, өөр өөр төрлийн системүүд нь хоорондоо нягт холбогдсон. Энэ бол туйлын зорилго юм.
Уламжлалт компаниудын хувьд эдгээр системүүд нь бие биенээсээ тусгаарлагдсан, мэдээлэл тухайн байгууллагын нэг хэсгээс нөгөөд урсахгүй байх чиг хандлагатай байдаг. Эдгээр уламжлалт компаниудын үр ашиг, бизнесийн үнэт зүйл нь үүнээс болж урууддаг.
Борлуулалт ба Маркетингийн систем
Системийн үндсэн үүрэг:
• Борлуулалтын менежмент, зах зээлийн судалгаа, урамшуулал, үнийн зрхицуулалт, шинэ бараа
Үндсэн систем:
• Борлуулалтын захиалгын тухай систем, зах зээëийн судалгааны систем, үнийн зохицуулалтын систем
Үйлдвэрлэл ба Боловсруулалтын систем
Системийн үндсэн үүрэг:
• Хуваарилах, худалдан авалт хийх, ачих, хүлээн авах, инженерчлэл, үйл ажиллагаа
Үндсэн систем:
• Материалын нөөц төлөвлөлтийн систем, худалдан авалт хийх захиалгын хяналтын систем, инженерчèллèéн систем, чанарын хяналтын систем
Хангамжийн системийн талаар
Санхүү болон Нябо-гийн систем
Системийн үндсэн үүрэг:
• Төсөвлөлт, ерөнхий тайлан, тооцоололт, санхүүгийн зардал
Үндсэн систем:
• Ерөнхий тайлан, авлагын болон өглөгийн систем, төсөвлөлт, хөрөнгө оруулалтын менежментийн систем
Хүний нөөцийн систем
Системийн үндсэн үүрэг:
• Хувь хүний мэдээлэл, үр ашиг, хөдөлмөрийн тухай, сургалт
Үндсэн систем:
• Цалин, ажилтны мэдээлэл, үр ашгийн систем, ажил мэргэжлийн систем, хувийн сургалтын систем
Хүний нөөцийн систем (Үргэлжлэл) Ажилтаны талаарх бүртгэлийн систем
Бизнес Процесс ба Мэдээллийн Систем
Бизнес Процесс:
• Тухайн ажил хэргийн зохион байгуулалттай зохицож, бараа үйлчилгээг үйлдвэрлэхэд төвлөрдөг
• Материал, мэдээлэл, мэдлэгийн багц үйл ажлын урсгал
• Ажил, мэдээлэл, мэдлэгийг хуваарилах онцгой зарчим
• Ажлыг хуваарилах удирäлагын арга барил
• Мэдээллийн систем (МС) нь үйл ажиллагааны процессоо автоматжуулсанаар байгуулага хамгийн дээд үр бүтээмжтэй байдалд хүрэхэд нь туслана
• МС мөн дахин боловсруулалтыг дэмждэг
• Бизнесс процесс нь өөр өөр төрлийн ажил үүргийн хэсгүүдийг хамарч байдаг
Бизнес Процессын жишээ
Үйлдвэрлэл ба боловсруулалт:
• Бараа угсралт, чанарын шалгалт, материалын тооцоололтыг гаргах
Борлуулалт ба маркетинг:
• Хэрэглэгчээ тогтоох, хэрэглэгчид таниóлах, борлуулах
Санхүү ба нябо:
• Зээл төлөх, санхүүгийн тайлан гаргах, бэлэн мөнгөний дансыг удирдах
Хүний нөөц:
• Ажилтан авах, гүйцэтгэлийг үнэлэх
Бизнес Процесс ба Мэдээллийн Систем
Ажил үүргийн хөндлөн загварын бизнес процесс:
• Борлуулалт, маркетинг, үйлдвэрлэл, шинжилгээ судалгаа, хөгжүүлэлт зэргийн хоорондох тодорхой бус хязгаар
• Өөр өөр төрлийн ажил үүргээр мэргэшсэн бүлэг ажилтнууд
• Жишээ нь: Захиалга гүйцэтгэлийн процесс
Захиалгын гүйцэтгэлийн процесс
Аж ахуйн нэгжийн өргөн хүрээг хамарсан процессыг нэгтгэхэд ашиглагдах системүүд
Аж ахуйн нэгжийн системүүд:
• Байгууллагын өргөн хүрээг хамарсан бизнес процессыг нэгтгэхэд зориулан загварчлагдсан байдаг
• Аж ахуйн нэгжийн систем
• Нийлүүлэлтийн гинжин менежментийн систем
• Хэрэглэгчтэй харилцах менежментийн систем
• Мэдлэгийн менежментийн систем
Аж ахуйн нэгжийн систеи
• Аж ахуйн нэгжийн систем буюу аж ахуйн нэгжийн нөөцийн төлөвлөлтийн систем нь (ERP) тухайн байгууллагын бизнес процессыг автоматжуулах ганцхан мэдээллийн систем юм.
• Бизнес процесс болох үйлдвэрлэл, санхүү, хүний нөөц зэрэг хэсгүүдийн дунд урсаж байдаг мэдээлэл нь нэг системээс авч болдог
Аж ахуйн нэгжийн системийн архитектур
Мэдээллийн Системийн Уламжлалт “Silo” загвар
Бизнесийн дотор:
• Өөр өөрсдийн МС-ийг хэрэглэдэг ажил үүргүүд
Байгууллагын гадна хүрээнд:
• Хэрэглэгчид болон нийлүүлэгчид
Ажил үүрэг нь салангид ажиллах чиглэлтэй
Системийн уламжлалт загвар
Аж ахуйн нэгжийн систем
Аж ахуйн нэгжийн системийн үр ашиг
• Байгууллагын бүтэц, зохион байгуулалтыг нэгтгэхэд тусладаг: Нэг цогц байгууллага
• Менежмент: Өргөн хүрээний мэдлэг дээр суурилсан удирдлагын процессыг бэхжүүлдэг
• Технологи: Нэгдсэн платформ
• Бизнесс: Хэрэглэгчид чиглэсэн бизнес процесс болон үйл ажиллагааны илүү үр бүтээмжиò байдлыг бий болгоно
Аж ахуйн нэгжийн системийн сул тал
• Бий болгоход хэцүү: Бизнесийн үйл ажиллагааны суурь өөрчлөлтийг шаарддаг
• Технологи: Цогц програм хангамжийг шаардахаас гадна цаг, мөнгө, мэргэжлийн багт их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай болдог
• Байгууллагын төвлөрсөн зохицуулалт болон шийдвэр гаргалт: Зарим байгууллагын хувьд хамгийн зөв арга зам биш байж болно
Худалдан авалтын гинжин холбооны менежмент (SCM)
• Барааны худалдан авалт, шилжүүлэх хөдөлгөөн, үйлдвэрлэлтэй холбоотой үйл ажиллагаануудыг хамарсан
• Нийлүүлэгч, үйлдвэрлэгч, түгээгч, хэрэглэгчийн логистикийн цагийг нэгтгэдэг
• Хугацаа, хөрөнгө оруулалтын зардлыг багасгадаг
• Байгууллага, бизнес процессын сүлжээ нь болдог
• Материалын хангамж, түүхий материалыг дундаж эсвэл эцсийн бүтээгдэхүүн болгоход тусалдаг
• Эцсийн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчид хүргэх түгээлтийн ажилд тусалдаг
• Хэрэглэгчээс буцаагдаж ирсэн барааны логистикийн асуудлыг ч багтаасан байдаг
Haworth-н SCM систем
SCM системийн мэдээлэл нь байгууллагад дараахè àñóóäëóóäûã øèéäýхэд тусалдаг:
• Þóã õэзээ үйлдвэрлэх, хадгалах, шилжүүлэхийг шийддэг
• Захиалгыг хурдан хугацаанд боловсруулдаг
• Захиалгын òºëºâ áàéäëûã хянадаг
• Хангамжийн боломжийг шалгаж хангамæийн түвшинг хянадаг
• Хөрөнгө оруулалт, тээвэрлэлт, хадгалалтын зардлыг багасгадаг
• Ачилтыг хянадаг
• Хэрэглэгчийн хэрэгцээ шаардлага дээр суурилсан үйлдвэрлэлийг төлөвлөдөг
• Барааны загварын өөрчлөлтийг хурдан хугацаанд мэдээлдэг
Хэрэглэгчтэй харилцах менежмент (CRM)
• Оршин байгаа болон боломжит хэрэглэгчидтэй харилцах бүх харилцааг удирдан зохион байгуулдаг
• Бизнес болон технологийн шинэчлэл
• Байгууллагын дотоод бүхэл бизнес процессыг зохицуулахын тулд мэдээллийн системийг ашигладаг
• Эцсийн хэрэглэгчид анхаарал санаа тавих боломжийг бүрдүүлдэг
• Компани даяар харилцдаг хэрэглэгчидтэй нэгдсэн системээр дамжуулан хандах боломжийг өгдөг
• Олон эх үүсвэрээс ирсэн хэрэглэгчийн мэдээллийг нэгтгэж, түүн дээрээ янз бүрийн судалгаа шинжилгээ хийх хэрэгсэл болдог
Мэдлэгò суурилсан мэдээллийн систем
• Ач холбогдолтой мэдлэгийг цуглуулж хаанаас ч хэн ч хэрэгцээ гарсан тохиолдолд хүртэх боломжтой байх систем
• Бизнес процесс болон удирдлагын шийдвэр гаргалтанд дэмжлэг болдог
• Мөн байгууллагыг мэдлэгийн гадаад эх үүсвэртэй холбох холбоос нь болдог
• Мэдлэгийг олж авах, хадгалах, түгээх, ашиглах процессыг дэмждэг
Менежментийн боломж:
• Бизнесийн үнэт зүйлийг бий болгох, ашиг орлогоо нэмэгдүүлэхын тулд мэдээллийн системийг хэрэглэх гайхалтай боломжууд байдаг
• Байгууллагыг нэгтгэх, цогц болгох: Байгууллагын доторх өөр өөр сонирхол, хандлага нь “бүхэл öîãö байгууллага” гэсэн үзэл санааг бий болгоход хэцүү байдаг.
• Удирдлагын болон ажилтны сургалт, хөгжүүлэлт: Олон ажилтнуудàä янз бүрийн системүүдийг ашиглаж сургахад байгууллагын ç¿ãýýñ асар их хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг шаарддаг.
Менежментийн шаардлага:
• Системийг удирдан зохион байгуулах болон цаашид гарах хэрэгцээ шаардлагыг тодорхойлох зардлын шинжилгээ: Байгууллагад олон тооны өөр өөр төрлийн системүүд дээр олон ажилтаныг ажиллуулах нь яг аль систем нь хамгийн их хэрэгтэй, үр бүтээлтэй болохыг ойлгоход хэцүү байдаг
Шийдэл:
• Байгууллагаàñ мэдээллийн системд хөрөнгө оруулах: Байгууллагын хувьд өргөн хүрээг хамарч урсдаг мэдээллүүдийг жагсааж түүнээс байгууллагад хамгийн их хэрэгцээтэй байгааг нь тогтоох.
• Ажилтан болон удирдлагын боловсрол: Системийг ашиглахад сургалтûã ÿìàð ò¿âøèíä, õè÷íýýí õóãàöààíä ¿ðãýëæëýõýýð хийх шаардлагатайг ойлгох хэрэгтэй.
• Зардал болон үр ашгийг тооцоолох: Байгууллага дотооддоо өргөн хүрээгээр ашиглах санхүүгийн системийг бий болгох
Зорилго
• Бизнес дэх системийн үндсэн үүргийг үнэлэх
• Бизнесийн үндсэн үйл ажиллагаа болох борлуулалт, маркетинг, үйлдвэрлэл, санхүү, хүний нөөцийг дэмжих мэдээллийн системүүдийг тайлбарлах
• Байгууллага, мэдээллийн систем, бизнес процессын хоорондох óÿëäааг судлах
• Байгууллагын үйл ажиллагааны гүйцэтгэлийг дээшлүүлэх, бизнес процессын нэгдмэл байдлыг бий болгоход аж ахуйн нэгжүүдэд зориулсан програмууд хэрхэн нөлөөлөх талаар тайлбарлах
• Аж ахуйн нэгж болон удирдлагын шийдэл мэдээллийн системийн шаардлагыг үнэлэх
Mango-ийн жишээ : Загварын хурдтай шинэчлэл, сайн систем
• Шаардлага: сар бүр загвар өөрчлөгддөг; Манго нь 72 улсад 731 дэлгүүртэй
• Шийдэл. Нөөц дүүргэлтийн систем бүх борлуулалт нь дэлгүүрийн нөөцтэй тохирч байгаа эсэхийг шалгаж судалдаг.
• Загварчлалын баг долоо хоног бүр борлуулалтын хандлагыг тодорхойлж зохицуулдаг.
• Түгээлтийн систем нь barcode-члогдсон бараануудыг тухайн дэлгүүр/барааны тохиргоон дээр үндэслэн хуваарилалтыг хийдэг.
• Зах зээлд байршуулах цагийг хэмнэдэг, түргэн шуурхай
• Шийдвэр гаргалтанд нарийн тооцоололтойгоор хандах боломжтой болсон
БАЙГУУЛЛАГАД АШИГЛАГДДАГ СИСТЕМИЙН ҮНДСЭН ТӨРӨЛ
Өөр өөр төрлийн систем
Байгууллагын өөр өөр түвшин бүрт ашигладаг мэдээллийн системийн
3-н үндсэн төрөл байдаг. Үүнд:
1. Үйл ажиллагааны түвшний систем: энгийн үйл ажиллагаа, гүйлгээний мэдээллийг зохицуулж үйлчилгээний менежерүүдийн ажлыг хөнгөвчлөх систем
2. Удирдлагын түвшний систем: удирдлагын, шийдвэр гаргалтын, хяналтын үйл ажиллагаануудыг дэмжих систем
3. Стратегийн түвшний систем: ахлах менежментийн баг стратегийн шийдвэр гаргахад туслах систем
Үндсэн системүүд
• Үйл ажиллагааны систем (TPS)
• Мэдээллийн Системийн Менежмент (MIS)
• Шийдвэр дэмжих систем (DSS)
• Гүйцэтгэлийг дэмжих систем (ESS)
Мэдээллийн системийн үндсэн 4-н төрөл
Үйл ажиллагааны систем (TPS)
• Үйл ажиллагааны түвшинд ашиглагддаг бизнесийн үндсэн систем
• Өдөр тутмын үйл ажиллагааны бичлэгийг хадгалж боловсруулалт хийдэг програмчлагдсан систем
Цалингийн TPS –н жишээ
Мэдээллийн Системийн Менежмент (MIS)
Менежментийн түвшин
• Оролт: Үйл ажиллагааны түвшиний өндөр багтаамжтай өгөгдөл
• Боловсруулалт: Энгийн загвар
• Гаралт: Дүгнэлт тайлан
• Хэрэглэгч: Дунд түвшний менежерүүд
Жишээ нь: Жилийн төсөв
Мэдээллийн Системийн Менежмент (MIS) (Үргэлжлэл)
Жишээ тайлан
Шийдвэр дэмжих систем (DSS)
Менежментийн түвшин
• Оролт: Ажил хэргийн түвшний өгөгдөл
• Боловсруулалт: Харилцан ажиллах
• Гаралт: Шийдвэрийн шинжилгээ
• Хэрэглэгч: Мэргэжилтэн, ажилтан
Жишээ: Гэрээний зардлын шинжилгээ
Шийдвэр дэмжих систем (DSS)
Менежментийн түвшин
• Оролт: Ажил хэргийн түвшний өгөгдөл
• Боловсруулалт: Харилцан ажиллах
• Гаралт: Шийдвэрийн шинжилгээ
• Хэрэглэгч: Мэргэжилтэн, ажилтан
Жишээ: Гэрээний зардлын шинжилгээ
Аялалын зардлын шинжилгээний DSS
Гүйцэтгэл дэмжих систем (ESS):
• Оролт: Нэгдсэн өгөгдөл
• Боловсруулалт: Харилцан ажиллах
• Гаралт: Төсөл
• Хэрэглэгч: Ахлах менежерүүд
Жишээ нь: 5 жилийн үйл ажиллагааны төлөвлөгөө
Энгийн ESS-ийн загвар
Гүйцэтгэл дэмжих систем (ESS) (Үргэлжлэл):
• Дээд түвшний удирдлага
• Ахлах менежерт зориулан загварчлагдсан
• Удирдлагыг бүх түвшнийхэнтэй холбодог
• Үргэлжлүүлэн ажиллуулахад зардал их
• Ажилчдаас дэмжлэг хэрэгтэй
Системүүдийн бие биетэйгээ холбогдох харилцаа
Системүүдийн дотоод харилцан холбоо
Системүүдийн бие биетэйгээ холбогдох харилцаа
Одоо үед цахим комïаниуд, өөр өөр төрлийн системүүд нь хоорондоо нягт холбогдсон. Энэ бол туйлын зорилго юм.
Уламжлалт компаниудын хувьд эдгээр системүүд нь бие биенээсээ тусгаарлагдсан, мэдээлэл тухайн байгууллагын нэг хэсгээс нөгөөд урсахгүй байх чиг хандлагатай байдаг. Эдгээр уламжлалт компаниудын үр ашиг, бизнесийн үнэт зүйл нь үүнээс болж урууддаг.
Борлуулалт ба Маркетингийн систем
Системийн үндсэн үүрэг:
• Борлуулалтын менежмент, зах зээлийн судалгаа, урамшуулал, үнийн зрхицуулалт, шинэ бараа
Үндсэн систем:
• Борлуулалтын захиалгын тухай систем, зах зээëийн судалгааны систем, үнийн зохицуулалтын систем
Үйлдвэрлэл ба Боловсруулалтын систем
Системийн үндсэн үүрэг:
• Хуваарилах, худалдан авалт хийх, ачих, хүлээн авах, инженерчлэл, үйл ажиллагаа
Үндсэн систем:
• Материалын нөөц төлөвлөлтийн систем, худалдан авалт хийх захиалгын хяналтын систем, инженерчèллèéн систем, чанарын хяналтын систем
Хангамжийн системийн талаар
Санхүү болон Нябо-гийн систем
Системийн үндсэн үүрэг:
• Төсөвлөлт, ерөнхий тайлан, тооцоололт, санхүүгийн зардал
Үндсэн систем:
• Ерөнхий тайлан, авлагын болон өглөгийн систем, төсөвлөлт, хөрөнгө оруулалтын менежментийн систем
Хүний нөөцийн систем
Системийн үндсэн үүрэг:
• Хувь хүний мэдээлэл, үр ашиг, хөдөлмөрийн тухай, сургалт
Үндсэн систем:
• Цалин, ажилтны мэдээлэл, үр ашгийн систем, ажил мэргэжлийн систем, хувийн сургалтын систем
Хүний нөөцийн систем (Үргэлжлэл) Ажилтаны талаарх бүртгэлийн систем
Бизнес Процесс ба Мэдээллийн Систем
Бизнес Процесс:
• Тухайн ажил хэргийн зохион байгуулалттай зохицож, бараа үйлчилгээг үйлдвэрлэхэд төвлөрдөг
• Материал, мэдээлэл, мэдлэгийн багц үйл ажлын урсгал
• Ажил, мэдээлэл, мэдлэгийг хуваарилах онцгой зарчим
• Ажлыг хуваарилах удирäлагын арга барил
• Мэдээллийн систем (МС) нь үйл ажиллагааны процессоо автоматжуулсанаар байгуулага хамгийн дээд үр бүтээмжтэй байдалд хүрэхэд нь туслана
• МС мөн дахин боловсруулалтыг дэмждэг
• Бизнесс процесс нь өөр өөр төрлийн ажил үүргийн хэсгүүдийг хамарч байдаг
Бизнес Процессын жишээ
Үйлдвэрлэл ба боловсруулалт:
• Бараа угсралт, чанарын шалгалт, материалын тооцоололтыг гаргах
Борлуулалт ба маркетинг:
• Хэрэглэгчээ тогтоох, хэрэглэгчид таниóлах, борлуулах
Санхүү ба нябо:
• Зээл төлөх, санхүүгийн тайлан гаргах, бэлэн мөнгөний дансыг удирдах
Хүний нөөц:
• Ажилтан авах, гүйцэтгэлийг үнэлэх
Бизнес Процесс ба Мэдээллийн Систем
Ажил үүргийн хөндлөн загварын бизнес процесс:
• Борлуулалт, маркетинг, үйлдвэрлэл, шинжилгээ судалгаа, хөгжүүлэлт зэргийн хоорондох тодорхой бус хязгаар
• Өөр өөр төрлийн ажил үүргээр мэргэшсэн бүлэг ажилтнууд
• Жишээ нь: Захиалга гүйцэтгэлийн процесс
Захиалгын гүйцэтгэлийн процесс
Аж ахуйн нэгжийн өргөн хүрээг хамарсан процессыг нэгтгэхэд ашиглагдах системүүд
Аж ахуйн нэгжийн системүүд:
• Байгууллагын өргөн хүрээг хамарсан бизнес процессыг нэгтгэхэд зориулан загварчлагдсан байдаг
• Аж ахуйн нэгжийн систем
• Нийлүүлэлтийн гинжин менежментийн систем
• Хэрэглэгчтэй харилцах менежментийн систем
• Мэдлэгийн менежментийн систем
Аж ахуйн нэгжийн систеи
• Аж ахуйн нэгжийн систем буюу аж ахуйн нэгжийн нөөцийн төлөвлөлтийн систем нь (ERP) тухайн байгууллагын бизнес процессыг автоматжуулах ганцхан мэдээллийн систем юм.
• Бизнес процесс болох үйлдвэрлэл, санхүү, хүний нөөц зэрэг хэсгүүдийн дунд урсаж байдаг мэдээлэл нь нэг системээс авч болдог
Аж ахуйн нэгжийн системийн архитектур
Мэдээллийн Системийн Уламжлалт “Silo” загвар
Бизнесийн дотор:
• Өөр өөрсдийн МС-ийг хэрэглэдэг ажил үүргүүд
Байгууллагын гадна хүрээнд:
• Хэрэглэгчид болон нийлүүлэгчид
Ажил үүрэг нь салангид ажиллах чиглэлтэй
Системийн уламжлалт загвар
Аж ахуйн нэгжийн систем
Аж ахуйн нэгжийн системийн үр ашиг
• Байгууллагын бүтэц, зохион байгуулалтыг нэгтгэхэд тусладаг: Нэг цогц байгууллага
• Менежмент: Өргөн хүрээний мэдлэг дээр суурилсан удирдлагын процессыг бэхжүүлдэг
• Технологи: Нэгдсэн платформ
• Бизнесс: Хэрэглэгчид чиглэсэн бизнес процесс болон үйл ажиллагааны илүү үр бүтээмжиò байдлыг бий болгоно
Аж ахуйн нэгжийн системийн сул тал
• Бий болгоход хэцүү: Бизнесийн үйл ажиллагааны суурь өөрчлөлтийг шаарддаг
• Технологи: Цогц програм хангамжийг шаардахаас гадна цаг, мөнгө, мэргэжлийн багт их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай болдог
• Байгууллагын төвлөрсөн зохицуулалт болон шийдвэр гаргалт: Зарим байгууллагын хувьд хамгийн зөв арга зам биш байж болно
Худалдан авалтын гинжин холбооны менежмент (SCM)
• Барааны худалдан авалт, шилжүүлэх хөдөлгөөн, үйлдвэрлэлтэй холбоотой үйл ажиллагаануудыг хамарсан
• Нийлүүлэгч, үйлдвэрлэгч, түгээгч, хэрэглэгчийн логистикийн цагийг нэгтгэдэг
• Хугацаа, хөрөнгө оруулалтын зардлыг багасгадаг
• Байгууллага, бизнес процессын сүлжээ нь болдог
• Материалын хангамж, түүхий материалыг дундаж эсвэл эцсийн бүтээгдэхүүн болгоход тусалдаг
• Эцсийн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчид хүргэх түгээлтийн ажилд тусалдаг
• Хэрэглэгчээс буцаагдаж ирсэн барааны логистикийн асуудлыг ч багтаасан байдаг
Haworth-н SCM систем
SCM системийн мэдээлэл нь байгууллагад дараахè àñóóäëóóäûã øèéäýхэд тусалдаг:
• Þóã õэзээ үйлдвэрлэх, хадгалах, шилжүүлэхийг шийддэг
• Захиалгыг хурдан хугацаанд боловсруулдаг
• Захиалгын òºëºâ áàéäëûã хянадаг
• Хангамжийн боломжийг шалгаж хангамæийн түвшинг хянадаг
• Хөрөнгө оруулалт, тээвэрлэлт, хадгалалтын зардлыг багасгадаг
• Ачилтыг хянадаг
• Хэрэглэгчийн хэрэгцээ шаардлага дээр суурилсан үйлдвэрлэлийг төлөвлөдөг
• Барааны загварын өөрчлөлтийг хурдан хугацаанд мэдээлдэг
Хэрэглэгчтэй харилцах менежмент (CRM)
• Оршин байгаа болон боломжит хэрэглэгчидтэй харилцах бүх харилцааг удирдан зохион байгуулдаг
• Бизнес болон технологийн шинэчлэл
• Байгууллагын дотоод бүхэл бизнес процессыг зохицуулахын тулд мэдээллийн системийг ашигладаг
• Эцсийн хэрэглэгчид анхаарал санаа тавих боломжийг бүрдүүлдэг
• Компани даяар харилцдаг хэрэглэгчидтэй нэгдсэн системээр дамжуулан хандах боломжийг өгдөг
• Олон эх үүсвэрээс ирсэн хэрэглэгчийн мэдээллийг нэгтгэж, түүн дээрээ янз бүрийн судалгаа шинжилгээ хийх хэрэгсэл болдог
Мэдлэгò суурилсан мэдээллийн систем
• Ач холбогдолтой мэдлэгийг цуглуулж хаанаас ч хэн ч хэрэгцээ гарсан тохиолдолд хүртэх боломжтой байх систем
• Бизнес процесс болон удирдлагын шийдвэр гаргалтанд дэмжлэг болдог
• Мөн байгууллагыг мэдлэгийн гадаад эх үүсвэртэй холбох холбоос нь болдог
• Мэдлэгийг олж авах, хадгалах, түгээх, ашиглах процессыг дэмждэг
Менежментийн боломж:
• Бизнесийн үнэт зүйлийг бий болгох, ашиг орлогоо нэмэгдүүлэхын тулд мэдээллийн системийг хэрэглэх гайхалтай боломжууд байдаг
• Байгууллагыг нэгтгэх, цогц болгох: Байгууллагын доторх өөр өөр сонирхол, хандлага нь “бүхэл öîãö байгууллага” гэсэн үзэл санааг бий болгоход хэцүү байдаг.
• Удирдлагын болон ажилтны сургалт, хөгжүүлэлт: Олон ажилтнуудàä янз бүрийн системүүдийг ашиглаж сургахад байгууллагын ç¿ãýýñ асар их хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг шаарддаг.
Менежментийн шаардлага:
• Системийг удирдан зохион байгуулах болон цаашид гарах хэрэгцээ шаардлагыг тодорхойлох зардлын шинжилгээ: Байгууллагад олон тооны өөр өөр төрлийн системүүд дээр олон ажилтаныг ажиллуулах нь яг аль систем нь хамгийн их хэрэгтэй, үр бүтээлтэй болохыг ойлгоход хэцүү байдаг
Шийдэл:
• Байгууллагаàñ мэдээллийн системд хөрөнгө оруулах: Байгууллагын хувьд өргөн хүрээг хамарч урсдаг мэдээллүүдийг жагсааж түүнээс байгууллагад хамгийн их хэрэгцээтэй байгааг нь тогтоох.
• Ажилтан болон удирдлагын боловсрол: Системийг ашиглахад сургалтûã ÿìàð ò¿âøèíä, õè÷íýýí õóãàöààíä ¿ðãýëæëýõýýð хийх шаардлагатайг ойлгох хэрэгтэй.
• Зардал болон үр ашгийг тооцоолох: Байгууллага дотооддоо өргөн хүрээгээр ашиглах санхүүгийн системийг бий болгох
Thursday, November 26, 2009
тун удахгүй.......
манай багийн лекцүүд тун удахгүй тавигдах болно. Та бүхэн ТАТАХ хэсгээс татаж авч болно.
Subscribe to:
Posts (Atom)